چەند سەرنجێك لەسەر نامیلكەی "كورد وعەرەب " ی برایم ئەحمەد

PUKMEDIA

نامیلکەی کورد و عەرەب

پ . د . زاهیر لەتیف كەریم

دوای ئەوەی نووسەر و شاعیر و چالاكوانی سیاسی، نەرمین عوسمان كتێبە وەرگێڕانە بەنرخەكەی پێشكەش كردم بەناوی " كورد وعەرەب "، لەنووسینی بیرمەند وشاعیر و گەورە سیاسی كورد مامۆستا برایم ئەحمەد، كەلەساڵی 1937 نووسیویەتی، سەرەتا وەرگێڕ بەئاستێكی زۆر بەرزی زمانیی وشێوازێكی دەربڕینی ئەدەبی كارەكەی ئەنجام داوە ولێرەشەوە خوێنەری كورد لەم سەردەمەدا دەتوانێت باشتر لە ناوەڕۆك وستراتیژییەتی نامیلكەكە بگات وهەڵسەنگاندنی بابەتیانەشی بۆ ئەنجام بدات .

نامیلكەكە، هەروەك پیرۆت ( مام جەلال ) لەپێشەكی چاپی دووهەمدا ( 1961 )  و خاتوو نەرمین عوسمان لەپێشەكی وەرگێڕانەكەیدا ئاماژەیان پێداوە كۆمەڵێك بابەتی گرنگی تێدا بەدی دەكرێت لەوانە، خوڵقاندنی هاوكێشەیەكی نەتەوەیی وسیاسی لەنێوان كورد وعەرەبدا  لەڕێگەی فاكتەری ئاشتی وبرایەتی وپێكەوە ژیان بەوپێیەی مێژووی پەیوەندییەكانیان بەهۆكاری ئایینیەوە زۆر كۆنە وپێویستە ئەم پەیوەندییە ئاشتیانە وبرایانە برەوی پێ بدرێت وبەردەوامیش بێت. بێگومان ئەمەش هۆكارێكە بۆ كوشتنی ڕەگی توندڕەوی ودەمارگیری.

گرنگییەكی تر , پەڕەوازەكردنی درۆ و دەلەسەكانی كۆڵۆنیاڵیزم بەوەی هەمیشە ولەبەرژەوەندی خۆیان بۆشایی گەورەیان خستۆتە نێو گەلی كورد وعەرەبەوە . لەبەر ئەم هۆیانە وزیاتریش , برایم ئەحمەد بەشێواز وتەكنیكێكی پێشكەوتووخوازانەوە بانگەوازی بۆ ئاشتی وبرایەتی وپێكەوە ژیان وگەڕانەوەی متمانە پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو  گەلە دەكات , ئەمە لەكاتێكدا ولەزەمەنی نووسینی نامیلكەكەدا ناوچەكە ودەرەوەی ناوچەكەكە بەقەیرانە سەخت ودژوارەكاندا تێدەپەڕین وهاوێنەكان زیاتر لەسەر گرژی وئاڵۆزی وجەنگ بوو نەك ئاشتی.

- سەرنجەكان :

یەكەم / لەبەشی " لەنێوان كورد وعەرەب ئاشتی ودۆستایەتی " دا برایم ئەحمەد جەختی لەسەر دوو ئاستی سەرەكی كردووە ئەوانیش :

أ - پەیوەندی كورد وعەرەب بەهۆكاری ئایینییەوە .

ب - پەیوەندی كورد وعەرەب بەهۆكاری سیاسییەوە .

پرسیارە پوختەیی وبنەڕەتییكە لەوەدایە كام لەم دوانە بۆ كورد باشتر وگونجاوتر وسەركەوتوو تر بووە ودەبێت , ئەمە لەكاتێكدا ولەبەشێكی تری نامیلكەكەدا بەنێوی " شۆڕشێكی كۆنەپەرستانە " هۆكاری تێكشاندنی پەیوەندییەكان ودامركانەوەی شۆڕشەكانی كورد دەگەڕێتەوە بۆ بانگەوازە ئایینی وئیسلامییەكان . بۆیە برایم ئەحمەد لەبەشی " لەنێوان كورد وعەرەب  ئاشتی و دۆستایەتی " باوەڕی وابووە گەر ئاشتی برایەتی لەسەر بنەمای ڕاستگۆیی بونیاد نەنرێت ئەوا هیچ كات لەم دوانە ولەزەمەنی نووسین ودواتریش پەیوەندییە ڕاستەقینەكان دروست ناكەن , ئەمەش تێڕوانینێكی تری بابەتیانەیە وزەمەنیش دوای نووسینی نامیلكەكە ئەمەی سەلماندووە وكارەكەش بەردەوامی خۆی هەیە .

دوهەم / لەبەشی " كۆڵۆنیاڵیزم ڕزگاری دەكات " یان ڕزگاركەرە , بۆ ئەمەشیان ئێمە لەگوتار وتەكنیك وستراتیژییەتی كۆڵۆنیاڵیزم ناگەین تا نەچینە نێو چەمكی " دوای كۆڵۆنیاڵیزم " ەوە، بەوەی كۆڵۆنیاڵیزم دوای خۆی چی بەجێ هێشتووە ؟ باش یان خراپ ؟ دامەزراندن یان تێكشاندن ؟ لەزەمەنی كۆڵۆنیاڵیزمدا چەندین پەیمان ودروشمی قەبە وگران، نواندن وبەستنی دەمامكەكان .

دوای كۆڵۆنیاڵیزم هەموو ئەمانە ئاشكرا دەبن، گرێكان تا ڕادەیەكی باش دەكرێنەوە وخوێندەوارە بەئەزموونەكان دەكەونە ڕاڤەی نواندن وپەیمانەكان .

لەگەڵ ئەمەشدا، كۆڵۆنیاڵیزم لەزەمەنی خۆیدا چەندین سوودی مەعریفی وئەدەبی گەیاندووە بەژێردەستەكانیان بەنموونەی كورد، ئەدەبی كڵاسیكی كوردی , نالی وسالم و كوردی، كاریگەری ڕاستەوخۆی ئەدەبیاتی عەرەبی وفارسی وتوركیان لەسەر بووە , گەر كاریگەرییەكان لەخانەی ئەم ئەدەبە دەربهێنین ئەوا بەئاشكرا لاسەنگییەك لەداهێنانەكان دروست دەبێت، پیرەمێرد وگۆران وشێخ نوری شێخ ساڵح وئەدەبیاتی توركی عوسمانی وفەجری ئاتی وسەروەتی فنوون ولەگۆران بەتایبەتدا كاریگەرییەكانی میتافیزیك وڕۆمانسیزمەكانی ئینگلیز، بەڵام هەمان كۆڵۆنیاڵیزم هەر لەزەمەنی خۆیدا دژایەتییەكی گەورەی جوگرافیا وسەربەخۆییان بۆ كورد كرد،  بەڵكو ئەوەشی لەزەمەنی باباندا ئەنجام درا ئەوا ئەمان وعوسمانییەكان تێكیان شكاند وجوگرافیاش بەلەتكراوی دابەش كرا  و نەخشەكەیان وا تێكداوە بەلەحیمچیش چاك ناكرێتەوە . هۆكاریش بۆ ئەمە گەلێك زۆرن لەوانە وبەپێی گریمانەكان، هەژاری ئاستی ڕۆشنبیری بەشێوەیەكی گشتی وڕۆشنبیرییەتی فیكری وسیاسی ودیبڵۆماسی بەشێوەیەكی تایبەتی و لەولاشەوە هێزی داگیركەران وكۆڵۆنیاڵیزمەكان كەخاوەنی كارێكتەرە كاریگەرەكان بوون و زۆر بەئاسانی گەمەیان بەچارەنووسی بەرامبەرەكان كردووە ولەهەمان كاتیشدا تێڕوانینیان بۆ بەرژەوەندییە باڵاكان لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی كەجوگرافیای كوردستانی لەسەر دابەشكرا.

جگە لەمانەش ,ململانێ بێ ماناكانی ناوخۆ وجێگۆڕكێی چەمكی پیرۆزكراو بۆ قێزەونكراو ( نیشتمان بۆ بەرژەوەندییە میتریاڵییەكان ) و نەبوونی گوتاری كوردی هۆكارێكی تری كوشندەیە،وتاریش بەدروشم وقسەی باق وبریق دروست نابێت وپێویستی بەكۆمەڵێك پرنسیپی زانستی ومەعریفی و فیكری وئابووری وكلتوری وسیاسییە . بوونی ئەو گوتارە لەزەمەنی غاندیدا هیندستانی ئازاد كرد، جەزائیری لەدەست فەڕەنسییەكان ڕزگار كرد، نموونە زۆرن .

ئەمڕۆكە، لەكوردستان ,گەر ئاماژە بەگوتار بكرێت ئەوا جۆرێكە لە فریودانە خەیاڵییەكان ، خەیاڵیش ، گەرچی یارمەتدەری داهێنانە , بەڵام بەهێزتر نییە لەسیستمە مەعریفییەكان .

خۆ ئەگەر دروشمەكان فێڵێكی یاسایی بن ئەوا سیاسەتیش فێڵێكی شەرعییە، هەردووكیشیان دەرئەنجامی ونبوونی ئاستی ڕۆشنبیری تاكەكانە كەهەتا ئەمڕۆكە باوەڕیان بەدووبارەبونەوەی دروشمەكانە .

بەمەش دروشمەكان تەنها لەخزمەت دەسەڵاتە زلهێزەكاندایە، هەر بەپێی دروشمەكانیش بێت ئەوا هێزی یەكڕیزی ویەكگرتن باشترین هەڵبژاردەیە بۆ بەدەستهێنانی مافە گەورەكان , ئەمەش بەهۆكاری قورسایی بەژەوەندییە تەسكەكانی ناوخۆ جگە لەهاش وهوش هیچی تری بەرهەم نەهێناوە . هێزی چەك وخەباتی چەكداریش تاقی كراونەتەوە ولەمەشیاندا قازانجە گەورەكان بەدەست نەهاتوون چونكە چواردەور وبەرژەوەندی زلهێزەكان هەمیشە ڕێگر بوون لەدامەزراندنی جوگرافیایەكی سەربەخۆ . بۆیە دەستەواژەكەی برایم ئەحمەد " كۆڵۆنیاڵیزم ڕزگاری دەكات " لەجێگەی خۆیەتی گەر كۆڵۆنیاڵیزم بەڕاستی چارەسەری هۆكارە داڕمانییەكان بكات بەوپێیەی هەر كۆڵۆنیاڵیزم بوو , لەپێناو بەژەوەندییەكانی خۆیاندا ,چەندین دەوڵەتی عەرەبی لەناوخۆ ودەرەوەی جوگرافیای عەرەبی دروست كرد . دیارە لەم ڕوانگەیەوە كۆڵۆنیاڵیزم ڕزگاركەری گەلانە .

لەدوای زەمەنی نووسین  وبەپێی گریمانەی ئەم یاسایانەی لای خوارەوە ئەگەرەكان لەبەردەم دانەمەزراندنی قەوارەیەكی كوردی بەرەو كردنەوە دەچن :

1 - یاسای ئیدارەدانی كات ( قانون ادارە الوقت ), یاساكەش دەڵێت بەزانست ومەعریفەت وهونەر وئەدەب وتەنانەت بەرهەمە خۆماڵییەكان دەتوانرێت پەیوەندی وگرێدان ودانپیادانە دەرەكییەكان قورستر وكاریگەرتر بن وەك ئەوەی كەشتییەك بەبێ ترس بەنێو دەریا وشەپۆلەكاندا بڕوات وبەئاسانی بگاتە ڕۆخی دەریاكان بەمەرجێك كاپتنی كەشتییەكە خاوەن توانا زانستی وزانینەكان بێت.

2 -  یاسای ئامانجگرتن ( الغائیە ) ومەبەستێتی ( القصدیە ) , لەپشت هەر كارێكەوە ئامانجێك یان چەند ئامانج ومەبەستێك هەیە , مەبەست وئامانجی سەرەكی كوردیش پێویستە لەنیشتمان ونەتەوە وئازادیدا چڕ بكرێنەوە نەك شتی بێ مانا , ئەمەش وەك ئەوە وایە كەسێك گەر مەبەستی بێت ئەوا لەقورسایی خۆی زیاتر هەڵدەگرێت .

3 - یاسای  جیاكاری ( التمییز ) , واتە جیاكاری لەنێوان زەمەنی دوێنێ وزەمەنی ئەمڕۆدا , یان شێوازەكانی كاركردنی ڕابردوو وئێستا .بۆ ئەمە نموونەكان گەلێك زۆرن , یەكێك لەوانە دەسەڵاتی كوردی پێویستە چاوپیاخشانەوە بەڕەفتار وشێوازی كاركردنیدا بكات , شێوازە كڵاسیكی وكۆنەكان بەسەرچوون وئەمڕۆكە كورد پێویستی بەو شێوازانەیە كەدەتوانێت بەرامبەرەكان ناچار بكات . واتە شێوازی چەك وخەباتی شاخ كۆتاییان پێ هاتووە وئێستا جۆری خەبات گۆڕاوە بۆ تەكنیك وقایلكردن ودیبڵۆماسییەت یان كردنەوەی دەرگای بەرژەوەندییەكان لەبەردەم زلهێزەكاندا بەوپێیەی ئەمڕۆكە جیهان لەنێو قەیرانە ئابووری وداراییەكاندا گوزەر دەكات وكوردستانیش , لەم ڕووە وە , جێگەی بایەخە . كاركردن لەدیبڵۆماسییەتیش تەنها پڕكردنەوەی كورسییەكانی نییە بەڵكو پێویستی بەجەنگێكی ڕۆشنبیری ومەعریفی وفیكرییە .

4 - یاسای هۆش وزانین , واتە پێویستە داتاكانی هۆش وزانینەكان لەمەسەلە گەورەكاندا چڕ وتۆخ بكرێنەوە ولەلایەكی تریشەوە پێویستە هەڵەكان ڕاست بكرێنەوە نەك كەڵەكە بن .

هەموو ئەمانەش پێویستی بەكردارە نەك دروشمەكان , كۆكردنەوەی كردارەكانیش لەبازنەیەكی یەكڕیزیدا , بۆكورد , جێگەی گومانە . ئەمەش , بەپێی زانیارییەكانی ئایندەناسی , فاكتەرێكە بۆ ئەوەی چەرخەلە نێو دەوڵەتییەكان وبەرژەوەندی زلهێزەكان فاكتەرێكی بەهێز بن بۆ ئازادی وسەربەخۆیی كورد  , بەداخەوە لەدوای پڕۆسەی ئازادی عێراق ( 2003 ) دەرفەتێكی ئاڵتوونی بۆ باشووری كوردستان هەڵكەوت بەڵام بێ بەرهەم دەرچوو , سوودی گەورەی لێ نەبینرا . ئێستاش دەرفەتێكی تر لەئارادایە , بزانین سەركردە كوردەكان لەمەشیاندا چی دەكەن !!!

PUKMEDIA