مرۆڤ, هۆكارێك بۆ لەناوبردنی ئاوەدانی

مرۆڤ 
هۆكارێك بۆ لەناوبردنی ئاوەدانی 
گۆی زەوی و شارستانێتی مرۆڤایەتی !
========================
بەشی یەكەم

• ئەوەی ئاشكرایە كە گۆی زەوی و شارستانێتی مرۆڤایەتی لەبەردەم دوو هەڕەشەی بەردەوام و مەترسیداردایە كە یەكێكیان سروشتیە و مرۆڤ هیچ دەسەڵاتێكی نیە بەسەریاندا و ناتوانێت ڕێگریان لێبكات وەكو دیاردەكانی وشكەساڵی و بەبیابان بوون و سووتانی دارستانەكان ولافاو و بوومەلەرزە و گڕكانەكان و داڕمانەكانی زەوی و بەفر و گەردەلوول و ..هتد. بەڵام دووهەمیان بریتین لە دیاردە دەستكردەكانی مرۆڤ خۆی وەكو پەنگخواردنەوەی گەرما و پیسكردنی ژینگە بەخاك و هەوا و ئاوەوە و دەركردنی گازە كوشندەكان و نەخوێندەواری و برسێتی و بێكاری و نەخۆشی و پەتاكوشندەكان و ..هتد. كە هەموانیان مرۆڤ بۆخۆی دروستیان دەكات زۆرجاران بە ئاگاییەوە لەپێناو دەسكەوت و بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری و ئەمنیەكانی و زۆرجاری تریش لە بێئاگایی و نەزانیەوە دروستیان دەكات.
كە بەهەردوو ئەم دیاردە سروشتی و دەستكردانەوە گۆی زەوی و تەواوی شارستانێتی مرۆڤایەتی كەوتوونەتە بەر هەڕەشەی لەناو چوون و بچوكبونەوە و سەرنگومبوون و نەمانەوە.
لەم بابەتەدا باس لەهەریەكە لەدیاردە دەستكردەكانی مرۆڤ و كاریگەریە خراپ و ئاسەوارە زیانبەخشەكانیان دەكەین بۆئەوەی لە قەوارەی مەترسی و هەڕەشەكانیان تێبگەین.
1.دیاردەی  پەنگخواردنەوەی گەرما  Global Warming :
•پێناسە: بریتیە لە بەرزبونەوەی تێكڕای پلەی گەرمای هەوای هەبوو لە چینی خوارەوەی نزیك لە ڕووی زەوی. دروستدەبێت لە ئەنجامی پەنگخواردنەوەی گەرمای ڕۆژ لەبەرگە هەوای زەویدا دوای هاتنە ناویەوە ،لەڕێگە هەڵمژینی گازەكانی بەرگە هەواوە وەك گازی    CO2 بۆ وزەی خۆر و قەتیسكردنی لەنزیك زەوی كە دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی پلەی گەرمای زەوی.
ئەم دیاردەیە لە ئەنجامی چالاكیەكانی مرۆڤەوە گەشەی كردوە دوای شۆڕشی پیشەسازی،لەسەدەی ڕابووردوەوە پلەی گەرما لە 0.3 پلەوە بەرزبۆتەوە بۆ 0.6پلەی سەدی ئەمەش بەرزترینە لە ماوەی هەزار ساڵدا.
•گازە پەنگخواردوەكان  Greenhouse Gases
وەك گازی CO2 هەڵدەستێت بە هەڵمژینی شەپۆلە درێژەكانی((تیشكی ژێر سوور)) و دەركردنی بۆ بەرگە هەوا و دەبێتە هۆی گەرمكردنی زەوی.بوونی بڕی گازەكان بە ppt  وppb وppm دەپێورێن.گازەكانیش بریتین لە :(( هەڵمی ئاو ، CO2،میپان،ئۆكسید نایترۆس،ئۆزۆن،كلۆرۆفلۆرۆكاربۆن،گازە فلۆریەكان)).
•هۆكارەكانی پەنگخواردنەوەی گەرما :
1.هۆكارە مرۆییەكان:
•بەكارهێنانی سووتەمەنی دەرهێنراو(( نەوت و گاز و خەڵوز)).
•زیادبوونی ڕێژەی گازی CO2.
•زیادبوونی  ڕێژەی گازی میپان.
•زیادبوونی ڕێژەی گازی ئۆكسیدی نیترۆس NO2.
•بەكارهێنانی پێكهاتەی كلۆرۆفلۆرۆ كاربۆن CFCs
2.هۆكارە سروشتیەكان:
•گڕكانەكان    
•چالاكی خۆری
•توانەوەی سەهۆڵبەندانەكانی سەرمەدی لە دوو جەمسەری گۆی زەویدا
•سووتانی دارستانەكان
•ئاسەوارەكانی پەنگخواردنەوەی گەرمی:
1.كاریگەری زیانبەخشی هەیە بۆ سەر تەندروستی وەك بڵاوبونەوەی هەوكردن و كۆلێرا و دابەزینی بەرگری لەش و بڵاوبونەوەی پەتاكان.
2.كاریگەری لەسەر كەش و هەوا:
•گۆڕانی تێكڕای بارینی باران.
•توانەوەی سەهۆڵ و بەفرەكان.
•بەرزبونەوەی ئاستی ئاوی ڕووی دەریا.
•زیادبوونی ترشێتی زەریاكان.
•كاریگەری لەسەر ڕەوتە زەریاییەكان.
•گۆڕان لە كەشوهەوادا.
•زیادبوونی ژمارەی هەورەكان.
•گۆڕانی سووڕی كاربۆن.
•گۆڕان لە سیستەمی ژیانی بایۆلۆجیدا.
3.كاریگەری لەسەر سیستەمی زیندەگی و ژیان:
•كۆچی باڵندە و مرۆڤ و ئاژەڵەكان بۆ ناوچە كەمتر گەرمەكان.
•كاریگەری لەسەر ماوەی كۆچكردنەكان.
•نەمانی جۆرەكانی ڕووەك و ئاژەڵ.
•پێشبینی دەكرێت 1/3 ئاژەڵ و 1/2 ی ڕووەكەكان تا ساڵی 2080 لەناوبچن.
•چارەسەریەكان:
1.بەهێزكردنی توانا بەكارهاتوەكانی وزە.
2.باشتركردنی كەرت و هۆكارەكانی گواستنەوە.
3.وازهێنانی لەسەرخۆ لە بەركارهێنانی كارەبا لە سووتەمەنی هەڵهێنجراو.
4.بەكارهێنانی وزەی ئەتۆمی.
5.گەشەپێدانی تەكنەلۆجیای نوێ‌ بۆ بەكارهێنانی سووتەمەنی كاربۆن كەم.
6.دڵنیابوون لە گەشەی بەردەوام.
7.ئیدارەدانی دارستان و كشتوكاڵ.
8.نوێكردنەوەی سەرچاوەكانی وزەی نوێبۆوە.
9.سنوردانان بۆ ڕێژەی گازی CO2
*******************
2.دیاردەی پیسكردنی ژینگە((خاك و هەوا و ئاو)):
•پێناسە: بریتیە لە هێرشی توخمە زیانبەخشەكان بۆ سەر هەواو خاك وئاو،یان لەسەر شێوەی شەپۆلەكانەوە دەبن كەهێرشدەكەنە سەر گوێكان(( پیسبوونی بیستنی و ژاوەژاو)) و چاوەكانمان ((پیسبوونی بینینی)).یان بەهۆی گازە دەرچوەكانەوە دەبێت لە بەكارهێنانی ئۆتۆمبێل و بارهەڵگر و كارگە پیشەسازیەكان لەڕێگەی دەرچوونی گازی CO2لە 100ساڵی ڕابووردوودا.
یان ، بریتیە لە لە كرداری تێكەڵبوونی هەر پێكهاتەیەك لە پێكهاتەكانی ناوەندی ژینگەیی لە ئاو و هەواو و خاك بە توخم یان وزە یان شەپۆلی زیانبەخشیەوە.
•جۆرەكانی پیسبوونی ژینگە:
1.پیسبوونی هەوا: باوترین و مەترسیدارترینە،گازە گەرمەكان هۆكارن بۆ زیادبوونی ڕێژەكانیان لەبەرگە هەوادا بەهۆی چالاكیەكانی مرۆڤەوە لەسەدەی 19هەمەوە.
هەروەها بەهۆی دەنكۆڵە ووردەكانەوە و تێكشكاندنی چینی ئۆزۆنەوە، و ئەمەش دەبێتە هۆی پیسبوونی هەواو بڵاوبونەوەی جۆرەها نەخۆشی و پەتا و ...هتد.ساڵانە 7 ملیۆن كەس بەهۆی پیسبوونی هەواوە گیان لەدەستدەدەن.واتا 11% لەكۆی ڕێژەی مردن.
2.پیسبوونی خاك: زۆرباس ناكرێت ڕەنگە لەبەرئەوە بێت كە كەمتر دیارە،لەگەڵ ئەوەی كە زۆر مەترسیدارە لەسەر تەندروستی زیندەوەران..ئەم پیسبوونە بەهۆی چوونە ناوەوەی توخمی كیمیاویەوە دەبێت ( لەناوبەری مێروەكان و پەینەكان) ڕاستەوخۆ بۆ ناو خاك و بەهۆی بەرهەمە كشتوكاڵیەكانیشەوە ڕوودەدات و مرۆڤ و ئاژەڵەكانیش دەیانخۆن.
3. پیسبوونی ئاو: ئەم پیسبوونە هۆكاری زۆرە، لەوانە بەهۆی پیسبوونی پیشەسازیەوە بە( بەتاڵكردنەوەی پاپۆڕەكان لەناو دەریاكاندا، ڕشتنی توخمە كیمیاویەكان). هەروەها پیسبوون لەكاتی كشتوكاڵكردندا (بەكارهێنانی توخمی كیمیاوی كە ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی پیس دەكات) و بەتاڵكردنی نەوت یان سووتەمەنی بۆ ناو ئاوەڕۆكان و چارەسەركردنی ئاوی ئاوەڕۆكان.
4. پیسبوون بەهۆی پاشەڕۆ ئەتۆمی و كیمیاویەكانەوە: زۆر مەترسیدارە و ڕاستەوخۆ دەچنە ناو هەواوە یان زەویەوە. چونكە چالاكیان بۆ مەدای دوور دەمێنێت و زۆر بكوژن.
5. شێوەكانی تری پیسبوون: وەك پیسبوونەكانی ڕووناكی و كارۆموگناتیسی و بینینی و بیستنی و تەنانەت پیسبوونی بۆشاییش.
•هۆكارەكانی پیسبوون:
1.سەرچاوە مرۆییەكان: وەك (( پیشەسازیەكان و تاقیكردنەوە ئەتۆمی و جەنگەكانەوە)).
2.سەرچاوە سروشتیەكان : وەك (( گڕكان و بوومەلەرزە و لافاوەكان و ...هتد.).
•هۆكارەكانی پیسبوونی هەوا:
 لە 5 سەرچاوەی مرۆییەوە ڕوودەدات  لە دەركردنی :
گازی CO,CO2,NO2,NO,ئۆزۆنی ڕوویی و دەنكۆڵەكانیSO2 و هایدرۆكاربۆنەكان و ڕەصاص كە هەموانیان زیانبەخشن.جا هەریەكە لەو هۆكارانە دەبنە هۆی:
1.گازە دەرچوەكان: دەبنە هۆی كوشتنی 3.8 ملیۆن كەس بەهۆی پیسبوونی هەوای ناو ماڵەوە بەهۆی بەكارهێنانی سووتەمەنی هەڵهێنجراوەوە وەكو نەوت یان گاز یان خەڵوز.
2.پیشەسازی: بەهۆی كارگە پیشەسازیەكان و وێسگەكانی بەرهەمهێنانی وزەوە كە بە خەڵوز كاردەكات، موەلیدەی گازەكان، بەكارهێنانی توێنەرەوەكان لە پیشەسازی كیمیاوی و بەكانزاكردنەكان.
3.هۆكارەكانی گواستنەوە: بەهۆی دەركردنی گازی CO2 لەلایەن فڕۆكە و پاپۆڕ و ئۆتۆمبێل و ...هتد. كە دەبنە هۆی لەناوبردنی زوویی 400 هەزار كەس.
4.كشتوكاڵ: بەهۆی:
•پاشەڕۆ ئاژەڵیەكان لەدەركردنی گازی میپان و ئامۆنیاوە.
•سووتاندنی پاشەڕۆكشتوكاڵیەكان.
ئەم جۆرە پیسبوونە زۆر مەترسیدارە و دەبێتە هۆی دەركردنی گازە گەرمەكان بەڕێژەی 24%.
5.پاشەڕۆكان: سووتاندنی پاشماوەكان لە دەشتەكان وەك سووتاندنی توخمە ئۆرگانیەكان و توخمی دیوكسیناتی ژەهراوی و زیانبەخش وفیودان و میپان و كاربۆنی ڕەش لە بەرگە هەوادا.40% ی پاشەڕۆكان لەدەشتەكاندا دەسووتێنرێن و 166 وڵات لە كۆی 193 وڵات پاشەڕۆكان لەدەشتەكاندا دەسووتێنن.
6.سەرچاوەكانی تر: هۆكارە سروشتیەكانی وەكو گڕكانەكان و بوومەلەرزە و سووتانی دارستانەكانیش هۆكاری پیسبوونی ژینگەی گۆی زەوین.
•چارەسەرییەكان:
1.كەمكردنەوەی چالاكیە پیسكەرەكان.
2.هاندانی بەرهەمهێنانی ئۆرگانی.
3.كەمكردنەوەی پاشەڕۆكان.
4.دووبارە بەكارهێنانەوەی پاشەڕۆكان.
5.كەمكردنەوەی دەركردنی ڕێژەی كاربۆن بۆ ناو هەوا.
6.تێكنەدانی سروشت بۆ پاراستنی هەمەجۆری بایۆلۆجی.
7.ڕاونەكردنی چڕی ئاژەڵەكان.
8.بەكارهێنانی وزە نوێبوەكان.
9.كەمكردنەوەی بەكارهێنانی ئاو و وزە.
10.چارەسەركردنی ئاوی ئاوەڕۆكان.
11.بەكارنەهێنانی توخمە پلاستیكیەكان.

PUKmedia نەوزادی موهەندیس