یەكێتی و سەرۆك بافڵ هەوڵدەدەن لەڕێگەی دانوستاندنەوە دەستوور جێبەجێبکرێت

کوردستانی نوێ

د.جوان ئیحسان، د.ئیسماعیل نەجمەدین زەنگەنە، د.بەهجەت سەبری ئاكرێی

لەگەڵ هەموو هەڵبژاردنێكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا، پرسی دەستووری وڵاتەكە دێتەوە ناو بانگەشەكانی هەڵبژاردن. لەنێوان پرسی هەمواركردنەوە و جەخت لە جێبەجێكردنی، بابەتەكە وەك چەند ساڵی رابردوو بەردەوام دەبێت، نە هەمواردەكرێتەوە نە وەك پێویستیش هەموو بڕگەكانی جێبەجێ دەكرێن.

ئەم تەوەرەمان كردووەتە بابەتی بەدواداچوونی ئەمجارەمان، بزانین پرسی دەستوور چۆن تەماشا دەكرێت؟ هەمواربكرێتەوە چی لە واقیع دەگۆڕێت؟ جێبەجێ بكرێت چی سوودێكی دەبێت؟.

پێشێلكردنی دەستوور

د.جوان ئیحسان ئەندامی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لەسەر پرسی دەستوور پێیوایە زۆرن ئەو لایەنە عیراقیانەی دەستوور پێشێلدەكەن و بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان بەكاریدەهێنن و دەڵێت: ئێمە وەكو كورد، كە بەشێكی سەرەكی بووین لە دروستكردن و پێكهێنانەوەی عیراق و داڕشتنی دەستوور، خۆمان بە خاوەنی دەستوورەكە دەزانین و داكۆكی دەكەین لە جێبەجێكردنی تەواوی ماددە دەستوورییەكان بەتایبەتی ماددەی 140، چونكە ماددەیەكی زۆر گرنگ و چارەنووسسازە بۆ گەلەكەمان، هەمیشە داكۆكی لە جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە دەكەینەوە لەبەرئەوەی تایبەتە بەناوچە دابڕاوەكان، بۆیە كورد هەمیشە هەوڵی ئەوەی داوە دەستوور وەكو خۆی جێبەجێبكرێت بەتایبەتی ئەو ماددەیە.

هەروەها باسی لە پەیوەندیی سەرۆك مام جەلال لەگەڵ لایەنە سیاسییە عیراقی و عەرەبییەكان كرد و وتی: ئەو سیاسەتەی لە عیراقدا بەرپای كرد، شێوازێكی تازەبوو لەناو عیراقدا و پێشتر لەناو هێزە سیاسییەكانی عیراق پیادەنەكرابوو، ئێستاش سەرۆك بافڵ كە هەمان سیاسەتی سەرۆك مام جەلال جێبەجێ دەكات، وایكردووە پەیوەندییەكی بەهێز بۆ كورد دروستبكات تا بتوانێت پاڵپشتییەكی تەواوی دۆزی رەوای گەلی كورد دەستەبەربكات و پاڵپشتی تەواوی جێبەجێكردنی دەستووربن، ئەو بناغەیەی سەرۆك مام جەلال دایڕشتوە و ئێستاش سەرۆك بافڵ بەردەوامە لەسەری، بینیمان لە ماوەی رابردوودا چۆن توانی زۆربەی كێشەكانی پەیوەست بە لێكتێنەگەیشتنی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عیراق چارەسەربكات و ئەو پەیوەندییە مێژوویی و سیاسییەی یەكێتی هەموو هەرێمی كوردستان سوودی لێبینی، بەتایبەت كە ئێستا لە سەروبەندی هەڵبژاردنەكانداین بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق دیسانەوە ئەو سیاسەتە وردە و باڵانسكراوە حەكیمانەیەی سەرۆك مام جەلال پیادەیكردووە لە عیراقدا، بووە بە شێوازێكی تایبەت بە فەلسەفەی سەرۆك مام جەلال لە كاركردنی سیاسی و فەلسەفەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و سیاسەتەكانی یەكێتی لە عیراقدا، ئێستا ئەوە گرنكە بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی داهاتو و كاندیدەكانی لە لیستی 222 دەبێت ئەوە پیادەبكەن كە بەردەوامبوونە لەسەر ئەو سیاسەتەی دەبێتەمایەی دەستەبەركردنی مافەكانی میللەتەكەمان، چونكە كێشەی زۆر دێتە پێشەوە و دەبێت ئەنجومەنی نوێنەرانی داهاتوو بتوانێت بەشێكی زۆری ئەو كێشانە بە تایبەتی یاسای نوێی بودجەی عیراق بۆ ساڵانی داهاتوو چارەسەربكات، كە ئەمە ئەركی ئەنجومەنی نوینەران دەبێت و دیسانەوە سوود لە فەلسەفەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و چۆنییەتی راگرتنی و باڵانسكردنی ئەو پەیوەندییانەی هەمانە لەگەڵ لایەنەكان و دیدگای یەكێتی بۆ بەڕێوەبردنی حوكم و حكومڕانی لە عیراقدا ببینرێت، دەبێت رەنگدانەوەی هەبێت لەسەر داڕشتنی كۆمەڵێك پرۆژە یاسای زۆر گەورە، لەوانە پرۆژە یاسای نەوت و گاز، كە یەكێكە لە ئاڵنگارییە گەورەكانی دێتە پێشەوە و دەبێت لەم خولەی پەرلەمان و كاری حكومی لە عیراق ئەو یاسایە دابڕێژرێت و دەنگی لەسەر بدرێت.

كورد دەبێت یەكگرتووبێت 

د.جوان ئیحسان زیاتر دواو و دەڵێت: بۆ جێبەجێكردنی دەستوور، كورد دەبێت یەكگرتووبێت، ئەمەش نابێت تەنها وەك دروشم بمێنێتەوە، كورد بە هەموو لایەنەكانەوە، بە جیاوازی بیروڕاكانەوە و هەموو رەوتە سیاسییەكان پێویستی بە یەكگرتووییە لە ناو بەغداد، سەرەڕای هەموو كێشە سیاسییەكانی هەرێم، بەڵام دەبێت لە بەغداد كێشەكان وەلابنرێن و یەكگرتووبن لە كاری سیاسی و پەرلەمانی لەناو حكومەتدا، تەنها ئەوە دەتوانێت دەستەبەری مافەكانی كورد بكات، دەتوانرێت بە یەكگرتوویی سیاسی و پەرلەمانتارەكانمان لە بەغداد بەیەكەوە هێزێك دروستبكەن و بەدڵنیاییەوە بەو پەرتەوازەییە وەكو خولەكانی تر كورد بە لاوازی دەردەكەوێت، بەهەمانشێوە جارێكی دیكە ماددەی 140 جێبەجێناكرێت و دەستوور پێشێلدەكرێت، جارێكی دیكە كێشە لەنێوان دەسەڵاتدارانی حكومەتی عیراقی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دروستدەبێت، بەدڵنیاییەوە لایەنەكانی دیكە ئەوانەی كە ركابەری سیاسییمانن سوود لەم پەرتەوازەییەی ناو ماڵی كورد دەبینن، كەواتە وەڵام بۆ ئەمە یەكگرتوویی و حیكمەت و دیپلۆماسیەتە لە كاری سیاسی هێزە سیاسییەكانی كوردستاندا.

دەستووری عیراق و مۆدێلی فیدراڵی

هەر لەسەر پرسی جێبەجێكردنی دەستوور و چارەسەركردنی كێشەكان بەگوێرەی دەستوور، د.ئیسماعیل نەجمەدین زەنگەنە مامۆستای زانكۆ و توێژەری یاسایی بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاند، دەستووری ساڵی  2005 ی عیراق، مۆدێلێكی فیدراڵی هێنایەكایەوە، ئەم دەستوورە كە نووسرایەوە بۆ ئەوە بوو مۆدێلێكی نوێ پێشكەش بكات، بەڵام ئەم مۆدێلە هەر لە سەرەتاوە بە ناڕوونی و بە ناڕێكی دروستبوو، چونكە لە عیراق تەنها یەك نموونەی فیدراڵی هەیە، كە ئەویش هەرێمی كوردستانە و هیچ فیدراڵیەتێكی دیكە بوونی نییە، ئەوەش ناجۆرییەكی دروستكردووە، كە رەنگی داوەتەوە لە چوارچێوەی ماددەكانی دەستوور و كاریگەری دروستكردوە لەسەر ئاستی جێبەجێكردنی ئەو ماددانەی پەیوەستن بە هەرێمی كوردستانەوە وەكو یەكەیەكی فیدراڵی.

ئاماژەی بەوەشكرد، بەشێكی ماددەكانی دەستوور جێبەجێكراوە بە تایبەتی ئەوەی پەیوەستە بە رێكخستنی دەسەڵاتەكان لە ئیتیحادی و هەرێمەكان جێبەجێكراوە، بەڵام كۆمەڵێك ماددەی دیكە كە لە دەستوورەكەدا دانراون بۆ مافی هەرێمی كوردستان، تائێستا جێبەجێنەكراون یان وەكو خۆیان ماونەتەوە و بەردەوام سەرچاوەی كێشەی جۆراوجۆرن لەنێوان هەردوولادا، لەوەش زیاتر دەستوورەكە رێگەی داوە لە داهاتوودا هەرێمی نوێ لە عیراق دروستبكرێت، بەڵام نەخراوەتە بواری جێبەجێكردنەوە، هەرچەندە چەند هەوڵێك هەبوون لە بەسڕە و ناوچەكانی تر، ئەو هەوڵانەش راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی عیراقەوە بەرپەرچدرانەوە، چونكە خودی دەستوورەكە بەڕوونی پێمان دەڵێت بەشی زۆرینە لە عیراق لەگەڵ بژاردەی فیدراڵی نەبوون لە عیراقدا، بە بەڵگەی ئەوەی لە هەر دەقێكی دەستوورەكەدا هەست بەو بابەتە دەكەین، بەشی زۆری ئەو كێشانەی دەبوو دەستوورەكە یەكلاییان بكاتەوە و چارەسەریان بكات، سپێردراوە بە داهاتوو، بە كاتی زەمەنیی دوای دەستوور، كە ئێمە دەزانین ئەو هاوسەنگییەی لە كاتی نووسینی دەستووردا هەبوو، ئەو هاوسەنگییە لە كاتی ئێستادا بوونی نییە، سەربای تێپەڕبوونی هەموو ئەوكاتە زۆرە، بەڵام نەتوانراوە ئەو ماددانە لەڕێگەی داڕشتنی یاسای گونجاو بخرێنە بواری جێبەجێكردنەوە.

هەوڵەكانی یەكێتی

وتیشی: هەوڵەكانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و سەرۆك بافڵ بەرچاون، ماوەیەكە جۆرێك لە پەیوەندیی توندوتۆڵی لەگەڵ لایەنە عیراقییەكان و لایەنەكانی حكومەتی عیراق دروستكردووەتەوە، بێگومان ئەو هەنگاوانە زۆر گرنگن و دەتوانرێت ئومێدی زۆریان لەسەر بنیادبنرێت، بۆیە هەنگاوەكان هاوتەریبن لە ناو پەرلەمان و لە دەرەوەی پەرلەماندا و ئەو سیاسەتەی لەگەڵ هێز و لایەنە جیاوازەكانی عیراق گیراوەتەبەر بۆئەوەیە بتوانرێت لەڕێگەی دانوستاندن و داڕشتنی رێككەوتننامەی سیاسییەوە هەندێك لەو بابەتانە بخرێنە بواری جێبەجێكردنەوە، بێگومان ناتوانرێت هەموو ماددە دەستورییەكان یان هەموو كێشەیەك لەنێوان هەردوو حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستان بە یەك پاكێج جێبەجێ بكرێت، بەڵام دەكرێت هەنگاو بە هەنگاو، رێككەوتن بە رێككەوتن ئەو بابەتانە كەم تا زۆر ئیشیان لەسەر بكرێت و بخرێنە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەوەی كە تێبینی دەكرێت ئەو هەنگاوانە دەتوانین بڵێین ئەنجامی ئەوەی لێكەوتەوە، كە رێككەوتننامەی دارایی هێنایەكایەوە، یەكێك لە كێشە دەستوورییە هەرە بەرچاوەكان رێكخستنی لایەنی داراییە بەشێوەیەكی گونجاو لەنێوان هەردوو حكومەتی عیراق و هەرێم، كە هەر یەكەیان شیكردنەوەیەكی هەبوو بۆ ئەو بابەتە، ئێستا بە جۆرێك لە جۆرەكان رێككەوتننامەیەك هاتۆتەئاراوە بۆ بابەتی داهاتە نەوتییەكان، چاوەڕواندەكرێت بۆ بابەتی داهاتە نانەوتییەكانیش رێككەوتننامەیەك بێتەئاراوە، هەروەها بۆ بودجەش رێككەوتن بكرێت، لە ئەنجامدا هەرێمی كوردستان لەڕێگەی پەیوەندی و رێككەوتنی سیاسی ئەو بابەتە لە چوارچێوەی دەستووردا چارەسەربكات، پێویستە لە هەموو بۆنە و یادێكدا بە تایبەتی كاتی پێكهێنانی حكومەت و راییكردنی كاروباری حوكمڕانی لە عیراقدا بۆئەوەی چارەسەری پێویستیان بۆ بدۆزرێتەوە چ ماددەی 140 یان هەر مادەیەكی دیكەی دەستووربێت، كە بێگومان دەستووری ساڵی 2005 سەرەڕای چەندین تێبینی، بەڵام رەنگە باشترینی مومكینەكان بێت لەو بارودۆخەدا، ئەگەرچی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو قەوارەیەك رەنگە رێكخراوترین قەوارە و بەهێزترین قەوارەی ناو عیراق بووبێت، ئەم دەستوورە كۆمەڵێك خاڵی گەش و باشی تێدایە و دەكرێت ئەو خاڵانەی حكومەتی عیراقی تا ئێستا جێبەجێینەكردوون، ناچاربكرێت بە جێبەجێكردنیان، ئەوەشمان بیرنەچێت ماددەی 140 پابەندییەكە لەسەر حكومەتی عیراق و بەپێی دەستوور پابەندییەكە لەسەر سەرۆك وەزیرانە و دەبێت جێبەجێیبكات و یەكێتی دەتوانێت لە دوای ئەم هەڵبژاردنە ئەمە بخاتەسەر رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت و بیسەپێنێت بەسەر ئەو حكومەتەی دروستدەبێت، چونكە كێشەی هەرێم و عیراق كێشەیەكی دەستووری و یاسایی و داراییە، ئەو كێشانە دەبێت خەڵكی شارەزا و بوێر و بەبەرنامەی هەبێت، لەپێش هەموویانەوە خەڵكی زمانزانی دەوێت.

دەستووری عیراق، دەستوورێكی رەقە 

سەبارەت بەوەی بۆچی تەنها لە كاتی نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكان بەشێك لە لایەنە عیراقییەكان باسی هەمواركردنەوەی دەستوور دەكەن؟ ئەو لایەنانە دەیانەوێت چی ماددەیەك هەمواربكەنەوە؟ یان ئایا لە كاتی هەمواركردنەوەی دەستووردا كورد چی پێدەكرێت بۆئەوەی مافەكانی خۆی جێگیربكات یاخود ئەو ماددانەی پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە هەموارنەكرێن و گۆڕانكارییان تێدا نەكرێت؟ د.بەهجەت سەبری ئاكرێی مامۆستای زانكۆ بۆ كوردستانی نوێ وتی: باسكردنی هەمواركردنەوەی دەستوور لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا، موزایەدەی سیاسییە، چونكە دەستووری عیراق، دەستوورێكی رەقە و هەمواركردنەوەی زۆر زەحمەتە. سەبارەت بە هەمواركردنەوەی ماددەكانیش، هەموومان دەزانین سێ لایەن هەن لە عیراقدا، لایەنی شیعە مەزهەب و سوننە مەزهەب و لایەنە كوردستانییەكان، هەركاتێك هەردوو لایەنی شیعە و سوننە رێكبكەون بۆ هەمواركردنەوەی چەند ماددەیەكی دەستووری دژی كوردستان وەك ماددەی 140 و ماددەی 65، ناتوانن ئەو كارە بكەن، چونكە دەبێت هەرێم رازی بێت بە هەمواركردنەوەی ئەو ماددانە، هەرێمیش رازی نابێت، كەواتە هەمواركردنەوەی مەحاڵە، هەرێمی كوردستانیش دەیەوێت ماددەی  112 هەمواربكاتەوە، چونكە ئەو ماددەیە لەگەڵ دەوڵەتی فیدراڵی ناگونجێت، بەڵام هەموارناكرێتەوە، چونكە دەستووری عیراق، دەستوورێكی رەقە، لەگەڵ ئەوەشدا كورد دەتوانێت مافە دەستوورییەكانی خۆی بپارێزێت بە یەكگرتوویی لایەنە سیاسییەكانی و یەكدەنگ بن بەرامبەر بە لایەنی شیعی و سوننی لە بەغداد. هەروەها بۆ هەمواركردنەوەی دەستوور پێویستە دووبارە دەنگدانی بۆ بكرێت، كە ئەمەش مەحاڵە بكرێت، چونكە كاتێكی زۆری دەوێت و كێشەی دەستووری دروستدەبێت، سكەواتە دەستوور هەر بەمشێوەیە دەمێنێتەوە.

زۆر ماددە هەن جێبەجێناكرێن

لەبارەی ئەو ماددە دەستووریانەشی پێشێل دەكرێن و جێبەجێناكرێن، د.بەهجەت سەبری ئاكرێی زیاتر دواو و ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، گرنگترین ئەو ماددانەی كێشەیان بۆ دروست دەكرێت و جێبەجێناكرێن، ماددەی 140 بڕگەی 1-2 ە، كە تائێستا هیچی بۆ نەكراوە لەلایەن عیراقەوە، هەروەها ماددەی 112 كە عیراق داوای هەموو داهاتی نەوتی دەكات، لە ماددەكەدا نووسراوە بیرەنەوتییەكانی ئێستا، واتە ئەوكاتەی دەستوور نوسراوە، باسی دواتری نەكردووە، كەچی ئێستا داوای رادەستكردنی گشت داهاتی بیرەنەوتییەكان دەكات، ئەم ماددەیەی بەستۆتەوە بە مووچەی  فەرمانبەرانەوە. لەسەر عیراق پێویستە مووچەی فەرمانبەران دابین بكات و بەهیچ بڕیارێكی سیاسی نەبەستێتەوە.

هەروەها وتی: ماددەی 65 تائێستا جێبەجێ نەكراوە و ماددەی 114 بڕگەی 1 و ماددەی 9 بڕگەی 1/ب، بە خۆشحاڵییەوە لایەنە كوردییەكان یەك دەنگبوون بە پەسندنەكردنی دەركردنی یاسای حەشدی شەعبی، هەروەها ئەمریكاش رۆڵێكی باشی بینی لەم بابەتەدا. هەموومان دەشزانین كێشەیەكی زۆر هەیە لەسەر رادەستكردنی داهاتی ناوخۆ، كە عیراق داوای هەموو داهاتەكە دەكات.  

PUKMEDIA/ کوردستانی نوێ