هێزی ناوەكی یۆرانیۆم لە نێوان ژیان و تەكنەلۆجیادا

ئاژانسەكان

یۆرانیۆم

یۆرانیۆم چییە؟ 

یۆرانیۆم  (Uranium)  توخمێكی كیمیاییە، هێمای كیمیایی (U) و گەردیلە ژمارەی (92)، بارستە ژمارەكەی (238)ە. كانزایەكی قورس و تیشكدەرە و رەنگی سپی زیوی هەیە. بە شێوەیەكی سروشتی لە توێكڵی زەویدا هەیە، نزیكەی دوو بەش لە هەر ملیۆنێكی توێكڵی زەوی پێكدەهێنێت، و چڕییەكی زۆر بەرزی هەیە كە 19.1 گم/سم3.

هەندێك لە پێكهاتە گرنگەكانی یۆرانیۆم بریتین لە هەشت ئۆكسیدی سیانە یۆرانیۆم (U3O8) (pitchblende)، دوانە ئۆكسیدی یۆرانیۆم (یۆرانینایت uraninite) (UO2)، كارنۆتایت (ڤاناداتی یۆرانیۆمی پۆتاسیۆم (K₂(UO₂)₂(VO₄)₂·3H₂O)، ئۆتۆنیت (فۆسفاتێكی یۆرانیۆمی كالیسیۆم) (Ca(UO₂)₂(PO₄)₂·10-12H₂O) و تۆربەرنایت (فۆسفاتی یۆرانیۆمی مس) (Cu(UO2)2(PO4)2·8-12H2O). ئەمانە و چەندین كانزای تری یۆرانیۆم كە دەتوانرێت، وەك سەرچاوەی سوودیان لێوەربگیرێت، و ببنە سەرچاوەی سووتەمەنی ئەتۆمی، كە بڕێكی زۆری وزەی خەیاڵیان تێدایە، و ملیۆنان جار زیاترە وەك لە سووتەمەنی بەردینیەكان. بۆ نمونە یەك كیلۆ یۆرانیۆم بە ئەندازەی یەك ملیۆن و 400 هەزار كگم، 1،400،000 كگم، هەزار كیلۆگرام خەڵوز وزە بەرهەم دەهێنێت.

یۆرانیۆم لە سێ ئایزۆتۆپی سەرەكی پێكدێت، و بەڕێژەی جیاواز لەسروشتدا هەیە، یۆرانیۆم-238 (99.28% زۆری سروشتی)، یۆرانیۆم-235 (0.71%)، و یۆرانیۆم-234 (0.0054%). هەروەها ئایزۆتۆپی تریش هەن وەك یۆرانیۆم- 240، 239، 237، 236، 233، 232، ....

بەكارهێنانەكانی یۆرانیۆم

یۆرانیۆم بەكار‌هێنانی جیاوازی هەیە، لە سەردەمی رۆمانەكانەوە وەك رەنگكەر بەكاردەهێنران. ماددە كیمیاییە فۆتۆگرافییەكان (بەتایبەت نیتراتی یۆرانیۆم)، لە تاڵەكانی چرا بۆ گڵۆپی ڕووناكی شانۆ، و لە پیشەسازییەكانی كانزایی و جوانكاری و بۆیاخ، هەروەها لە بواری مایكرۆسكۆپی ئەلكترۆنی و لە بواری بایۆلۆژیی، بواری تەندروستی بەكاردەهێنران.

   لە ئێستادا بە شێوەیەكی سەرەكی وەك سووتەمەنی لە وێستگە ئەتۆمییەكان و چەكی ئەتۆمیدا بەكاردەهێنرێت. هەروەها هەندێك جار لە تەقەمەنی تێكشكاندنی زرێپۆشدا بەكاردەهێنرێت، بەهۆی داڕشتە چرو بەهێزكانی لەگەڵ تیتانیۆم  (Titanium)یان مۆلیبدینیۆم(Molybdenum) . بەكارهێنانی یۆرانیۆم لە رووی سیاسی و جەنگی و ژینگەییەوە بووە جێگەی مشتومڕ دوای بەكارهێنانی ئەم جۆرە تەقەمەنییانە لەلایەن ئەمریكا و بەریتانیا و وڵاتانی تر و هاوپەیمانان لە كاتی شەڕەكانی كەنداودا، پرسیاری تەندروستی سەبارەت بەو پێكهاتانەی یۆرانیۆم كە لە خاكدا بەجێماوە وروژاندراوە.  بۆ زانیاری زیاتر (بڕوانە نیشانەكانی جەنگی كەنداو).

زۆرێك لە وڵاتان و بەكارهێنەرە هاوچەرخەكانی یۆرانیۆم، تایبەتمەندییە ئەتۆمییە ناوازەكانی دەقۆزنەوە و لە وێستگە ئەتۆمییەكان و چەكی ئەتۆمیدا بەكاریدەهێنن، چونكە ئایزۆتۆپێكی دابەشكراو  (235U)لە یۆرانیۆمی سروشتی   (238U) دا دەپیتێنرێت، و ئامادەدەكرێت. دۆزینەوەی تیشكدەرەوەی یۆرانیۆم، زانین وخەمڵاندنی نیوە تەمەنی درێژی یۆرانیۆم-238 (4.47×910 ساڵ) وای لێدەكات كە بە باشی گونجاو بێت بۆ بەكارهێنانەكان.  تەنها (6.8 كیلۆگرام) (235U) دەتوانریت بۆمبی ئەتۆمی لێدروست بكرێت.

-  بەرهەم هێنانی یۆرانیۆم

 بە شێوەیەكی رەسمی پێنج وڵات ڕایانگەیاندووە كە خاوەنی بۆمبی ناوەكین وەك (روسیا ، ئەمریكا ، فەڕەنسا ، چین ، بەریتانیا). ڕێككەوتنیان كردووە لەسەر سنوورداركردنی بڵاوبوونەوەی زیاتری چەكی ئەتۆمی، هەریەك لە هیندستان و پاكستان بە رەسمی ڕایانگەیاندووە، بەڵام لەناو ڕێككەوتنەكەدا نین، كۆریای باكووریش خاوەنی چەكی ئەتۆمییە، بەڵام نە لەناو ڕێككەوتندایە و نە چەكەكەی سەلماندووە. وڵاتی تریش هەن كە باس لە بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی دەكەن.
بەرهەمی جیهانی یۆرانیۆم لە ساڵی 2021دا (48332) چل وهەشت هەزارو سێ سەدو سی و دوو تۆن بووە، لەو ژمارەیەش  (21819) تۆن (45%) لە كازاخستان دەرهێنراوە. وڵاتانی گرنگیتریش بریتین لە نامیبیا (5,753 ت)، كەنەدا (4,693 ت)، ئوسترالیا (4,192 ت)، ئۆزبەكستان (3,500 ت) و ڕووسیا (2,635 ت).

-  پیتاندنی یۆرانیۆم چییە؟

یەكێك لە تایبەتمەندیە ناوازەكانی  (235U)ئەوەیە كە دەتوانرێت بە ئاسانی بپیتێندرێت، تەنها بە نێوترۆنێك بۆمباران دەكرێت، و ئەو ئەتۆمە دەشكێن دەبێتە دوو پارچە + زیاتر لە ٢ نیوترۆن.  ئەو نەوترۆنانە دەچن بۆ ئەتۆمیتر و دەبنە هۆی دابەشبوونی ئەتۆمەكانیتر … كارلێكەكە بەشێوەیەكی زنجیرەیی و بەردەوام دەبێ.

پیتاندنی یۆرانیۆم  (شكاندنی یۆرانیۆم) واتە شكاندنی نێوخۆی ئەتۆمی  (235U)بۆ دابەشكردنی بەهێزترین بڕی گۆڕانكاری ناوكی. پێویستە بڕێكی زۆر لە یۆرانیۆم  پیتێنراو بێت (زیاتر >90% U-235). بۆمبی یۆرانیۆم لە دیزایندا سادەترە، بەڵام پێویستی بە پیتاندنی قورس و تێچووی زۆر هەیە. بڕێكی كەم لە (235U) دەتوانێت ملیۆنان جار زیاتر وزە لە TNT دەربدات. بێگومان پێویستی بە ئامادەكردنی تاقیگەی تایبەت و ژینگەیەكی گونجاوی فینك و ژێر گڵ... هتد هەیە. 

هەروەها  بۆمبی تریش وەك بۆمبی (پلوتۆنیۆم-239) كە لە (238U) دروستكراوە، بەهۆی ئاسانكردنی بەرهەمهێنانی زیاتر لە چەكی مۆدێرن بەكاردێت.

پەرەپێدانی بەكارهێنانی جۆراوجۆری مەدەنی و سەربازی دوای بەركەوتن بە یۆرانیۆم، لە قۆناغەكانی دواتری جەنگی جیهانی دووەمدا، لە تەواوی جەنگی سارد و تا ڕادەیەكی كەمتر دوای ئەوە، (235U) وەك مادەی تەقینەوەی دابەشكراو بۆ بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی سودی لێوەرگیراوە. سەرەتا دوو جۆری سەرەكی بۆمبی دابەشبوون و دروستكران   (235U)تا ڕادەیەك سادە، و جۆرێكی زۆر ئاڵۆزتر و زۆر بەهێزتر لە بۆمبی دابەشبوون/تێكەڵبوون (چەكی گەرمی ئەتۆمی) دروستكرا ئەویش پلۆتۆنیۆم-239یە، كە لە یۆرانیۆم-238 بەرهەم هێنراون.

دەتوانرێت یۆرانیۆم-238 بگۆڕدرێت بۆ پلۆتۆنیۆم-239 لە ڕێگەی ئەم كارلێكەی خوارەوە:
 


-  بۆمبی یۆرانیۆم بریتییە لە بۆمبی دابەشبوون (بۆمبی ئەتۆمی) (Atomic bomb).

لە بەناوبانگترین نموونەی بۆمب بۆمبی “كوڕە بچووكەكە  “Little Boy”  یە كە لە 6ی ئابی ساڵی 1945دا لە ئاسمانی شاری هیرۆشیمای ژاپۆن تەقێندرایەوە، بەهۆی تەقینەوەی بەرهەمی هاوتای (12500) تۆن تیئێنتیە، تەقینەوە و شەپۆلی گەرمی بۆمبەكە نزیكەی 50 هەزار بینای لە ناوبرد و نزیكەی 75 هەزار كەسی كوشت (بڕوانە بۆردومانی ئەتۆمی هیرۆشیما وناكانزاكی بۆ زانیاری زیاتر). 

جۆرێكی تری بۆمبی ئەتۆمی و كە هێزەكەی لە ئەنجامی یەكترگرتنەوە بەدەست دەهێنێت كاتێك دوو ماددە یەك دەگرن  وەك (دیتریۆم) (12H) (Deuterium)و (لیپیۆم) (Lithium) (Li)، ئەم یەكگرتنەش بەردەوام و چەندین جار دووبارە دەبێتەوە، وزەیەكی ئێجگار زۆر دەردەپەڕێت، بەم جۆرە چەكەش دەوترێت چەكی هایدرۆجینی (بۆمبی هایدرۆجینی) (H-Bomb) یان بۆمبی ئەتۆمی گەرمی، ئەم جۆرە بۆمبە دەتوانێت هێزەكەی بگاتە 50 مێگا تەن، وەك بۆمبی تساری یەكێتی سۆڤیەت كە تا ئێستاش بەهێزترین و زەبەلاح ترین بۆمبی ئەتۆمییە. بەڵام لەبەر گەورەیی ناتوانریت وەك كڵاوە بەكار بهێنریت.

كارلێكی بۆمبی ئەتۆمی بریتییە لە كارلێكی زنجیرەی ئەتۆمی كە وزەیەكی بێ شومار لە ماوەیەكی زۆر كورتدا لە ڕێگەی دابەشبوونی (یان یەكگرتن)ی ئەتۆمەكانەوە دەردەپەڕێت. ئەم كاردانەوەیە كۆنتڕۆڵ نەكراو دەبێت و لە ماوەی كەمتر لە مایكرۆ چركەیەكدا بە شێوەیەكی ڕیزبەندی گەشە دەكات. دەرئەنجامی ئەم كارلێكە دەنگی بەرز و روناكی و گەرمییەكی چڕ (ملیۆنان پلەی سەدی)، شەپۆلی شۆكی بەهێز، تیشكە جیاوازەكانی وەك ( ئەلفا وبێتا، و گاما) .. هتد دەردەپەڕێت، تەقینەوەكە هەورێكی  چڕی شێوە قارچكی دروست دەبێت. 

-  ئاسەوارەكانی بۆمبی ئەتۆمی...

بە تەقینەوەی تەنها یەك  بۆمبی ئەتۆمی، دەكرێت ئاسەواری شارەكان بسڕدرێنێتەوە وێرانی بكات، و ببێتە هۆی مردنی دەستبەجێی زیندەوەران (وەك هیرۆشیما و ناكانزاكی) كە بە ملیۆنان كەس لە شەڕێكی ئەتۆمی تەواودا مردن.

دەبنە هۆی زیانگەیاندن بە ژینگە و تێكدانی سروشت ( خاك، هەوا، ئاو) و كاریگەریەكانی تاكو ساڵانێك یان چەند سەدەیەك بەردەوام بێت. كاریگەری درێژخایەنی دەبێت، و دەبیتە هۆی شێرپەنجە، و كەموكوڕی لەدایكبوون لە كۆرپەدا، زیانەكانی بۆماوەیی بۆ نەوەكانی داهاتووو دەگوازرێتەوە.  پاشماوە ئەتۆمییەكان پاشماوەی ژەهراوی و سامناك دروست دەكەن. سەدان ساڵ بە مەترسیدار دەمێنێتەوە،  دەبنە هۆی ترسی  گەورەی جیهانی.

توێژینەوە ئەزموونییەكان دەریدەخەن كە دوای بەركەوتن، یۆرانیۆم دەتوانێت بگاتە مێشك و ببێتە هۆی تێكچوونی ڕەفتاری دەمارەكان، لەوانە زیادبوونی چالاكیی جووڵەیی، تێكچوونی خولی خەو و بەئاگابوونەوە، كەمبوونەوەی بیرەوەری و زیادبوونی دڵەڕاوكێ ... .


یۆرانیۆم بە پلەی یەكەم دەرهێنەری تیشكی ئەلفایە و دوای بەركەوتنی ناوەوە مەترسی تیشكدانەوە نیشان دەدات. یۆرانیۆم بە خواردن و هەڵمژینی گەردیلەی تۆز كە یۆرانیۆمی تێدایە لە هەوادا دەچێتە ناو جەستەی مرۆڤەوە. یۆرانیۆم لە ڕیخۆڵە یان سییەكانەوە هەڵدەمژرێت و دەچێتە ناو خوێنەوە و بە خێرایی لە شانەكاندا دەنیشێتەوە و دەبێتە ژەهراویبوونی زۆرینەیان وەك گورچیلە، جگەر، سییەكان و مێشك، و ئێسكەكان، یان لە گەڵ میزدا دەردەدرێن. كاریگەری نەرێنی سەرەكی یۆرانیۆم ژەهراویبوونی گورچیلەیە دوای بەركەوتنی توند. بەڵام خۆراك یان نیشتوو لەوانەیە ڕێگەی سەرەكی وەرگرتن بێت، و لەوانەیە بەپێی ستراتیژی خۆراكدان جیاواز بێت. ژەهراویبوونی یۆرانیۆم بە بەراورد بە زۆرێك لە كانزاكانی تر كەم دەبێتەوە، و زیاتر كەم دەبێتەوە بەهۆی زیادبوونی كالیسیۆم، مەگنیسیۆم، كاربۆناتەكان، فۆسفات و ماددە ئۆرگانییە تواوەكان لە ئاوەكەدا.

خۆپارێزی لە چەكی ئەتۆمی 

لە باشرین خۆ پارێزیەكان  مانەوە لەشوێنی داخراوی وەك ژێرزەمین و دوركەوتنەوە لە شوێنی كراوە و نزیك دەرگا و پەنجەرە، دوای تەقینی بۆمب نەمانی كاریگەری دەنگ و گەرمی و .... . پێویستە هەموو تاكێك خۆی بپارێزیت لە بەكارهێنان و خواردن و خواردنەوەكان كە گومانی بەركەوتنی تیشكەكانیان لێدەكرێت و مانەوە لە شوێنە داخراوەكان، و بەكارهێنانی پێداویستیە داخراوەكانی ماڵ و كۆگا ژێر زەمینیەكان، تاوەك و رێنمایە پێویستیەكان بڵاو دەكرێنەوە. چونكە دوور و نزیكی شوێنی تەقینەوەكە، و ژمارە و بڕ مادەی تەقاوەو ئاراستەی با و كەش و هەوا ... كاریگەریان دەگۆڕێت.

سەرچاوەكان

https://doi.org/10.1016/B978-0-12-822946-0.00032-5
https://doi.org/10.1016/j.tox.2015.08.004
https://doi.org/10.1016/S1546-5098(11)31030-8
https://doi.org/10.1146/annurev.micro.59.030804.121357
Uranium". Encyclopedia of Espionage, Intelligence, and Security. The Gale Group, Inc. Archived from the original on 27 July 2011. Retrieved 27 September 2008
Van der Krogt, Peter. "Elementymology & Elements Multidict". Retrieved 5 May 2009.

PUKMEDIA ئامادەكرنی/ د.عوسمان عەبدولڕەحمان حەمەد-مامۆستای زانكۆ