رائید فەهمی: مادەی 140 لە قازانجی پێكهاتەكانە

كوردستانی نوێ

رائید فەهمی سكرتێری كۆمیتەی ناوەندیی حزبی شیوعیی عیراق

رائید فەهمی كە یەكێكە لە تێكۆشەرە دێرینەكانی حزبی شیوعیی عیراق و هەنووكە سكرتێری كۆمیتەی ناوەندیی حزبەكەیە،  كە حزبەكەی لە مێژە باوەڕی بە مافی چارەنووسی گەلی كوردستان هەبووە، لە نزیكیشەوە هاوسەنگەری هێزی پێشمەرگەی كوردستان و شایەتی ئەو ستەمە بوون كە لە گەلی كوردستان كراوە. لە دوای روخانی رژێم و پەسەندكردنی دەستوور لە 2005 لیژەنەیەك بۆ جێبەجێكردنی مادەی 140ی دەستوور دانرا و بۆ ماوەی چەند ساڵێك رائید فەهمی سەرۆكی لیژنەكە بوو.

 لە دیدارێكیشیدا سەبارەت بە رەوتی جێبەجێكردنی ئەو مادەیەی دەستوور لەگەڵ كەناڵی (ئەلمەسرا)دا سكرتێری حزبی شیوعیی عیراق ئاماژە بە رێگرییەكان و نیاز و مەرامی لایەنەكان دەدات و پێیوایە جێبەجێكردنی مادەكە هەروا ئاسان نییە و رێگرییەكان زۆرن، بەڵام پێیوایە كە جێبەجێكردنی مادەكە لە قازانجی هەموو پێكهاتەكانە. ئەمەی خوارەوەش پوختەی دیدارەكەیە:


رائید فەهمی سكرتێری كۆمیتەی ناوەندیی حزبی شیوعیی عیراق و سەرۆكی پێشووی لیژنەی جێبەجێكردنی مادەی 140ی دەستوور، كە تایبەتە بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە جێناكۆكییەكان، لە بەرنامەی (شۆون عراقیە‌)ی كەناڵی (المسری)دا، سەبارەت بە دۆخی ئێستای عیراق و چارەنووسی مادەی 140 دەڵێت: «بارودۆخی ئێستا عیراق دەكرێ بڵێین ئارامە، نەك سەقامگیر، لەبەرئەوەی سەقامگیریی بنەما و پێداویستی خۆی هەیە، وڵات بەدەست چەندین كێشەوە دەناڵێنێت، هەندێك لە كێشەكان تایبەتن بە ناكۆكی و ململانێی كاتییەوە، ئەمانەش تا رادەیەك كەمبوونەتەوە، لەبەرئەوەی محەمەد شیاع سودانی مكووڕە لەسەر ئەوەی  كابینەكەی لەو كێشە و ململانێ لاوەكیانە دەربازی ببێت، ئێستاش كەشێكی خوڵقاندووە كە دەیەوێت بەرنامەكەی جێبەجێ بكات.

كێشەكان دوو بەشن

رائید فەهمی روونیشیكردەوە كە هەندێك كێشەی بنەڕەتی هەن، كە بە بنەڕەتی ناوی بردن، یان بنیاتی و وتی: ئەو كێشانە پەیوەندییان بە پێكهاتەی دەوڵەتەوە هەیە، بە پێكهاتەی سیاسی، پەیوەندیی نێوان لایەنەكان‌ و لێكەوتەكانیشی لەسەر چەند ئاستێك دەبێت، ئەم كێشانە، ئێستا كپ بوون، بەڵام هەر ماون، لەبەرئەوە دەبینین، كاتێك مەسەلەی شایستەیی دێتە پێشەوە، كاتێك هەندێك رووداو دێنە پێشەوە، ئەو كێشانەش سەرهەڵدەدەنەوه.

سەبارەت بە هەرێمی كوردستان، كە بەشێكی بنەڕەتییە لە عیراق، ئەگەر ماف و شایستەیی لەسەر بنەمای نەتەوەیی بێت، دەكرێ دابین بكرێت، بەڵام نەك ئەو مافە ببێتە موڵكی حزبێكی دیاریكراو راشیگەیاند: "كە تێبینییان كردووە، كاتێك بابەتی بودجە هاتە پێشەوە، چۆن ناكۆكییەكان دەركەوتن و گەیشتنە ئاستێكی قورس"، بەڵام وتی» سەبارەت بە كێشەكانی ئەمڕۆ بەشێكیان دەگەڕێنەوە بۆ حكومەت و ئەوەشی پەیوەندیی بە حكومەتەوە هەبێت، پێموایە سودانی جدییە لە چارەسەركردنیان، بەڵام بابەتی گەورەتر هەن، كە رەنگە پەیوەندییان بە هەڵوێستی هێزە سیاسییەكانەوە هەبێت، رەنگە پێویستیان بە دەستوەردانی پەرلەمان هەبێت، ئەمانە پەیوەست نین بە حكومەتەوە، بەڵكو پەیوەستن بە هێزە سیاسییەكان و ئەولاتری هێزە سیاسییەكانیشەوە، چونكە هێزە سیاسییەكان هەندێكیان پەیوەندییان بە هێزو لایەنە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكانەوە هەیە، لەبەرئەوە كێشەكان پێویستیان بە سازان و رێكەوتنی فراوانترە‌ و لە چوارچێوەی حكومەت دەردەچێت. یەكێك لەوانەش كێشەی مادەی 140ی دەستوورە، كە من جێبەجێكردنی بە دوور دەزانم، چونكە پێموانییە خواستی جێبەجێكردنی ئەم مادەیە لەلایەن هێزە سیاسییەكانەوە هەبێت، رەنگە لە سەرەتادا كارەكان بەڕێ بكەن، بەڵام جێبەجێكردنی وەك خۆی، باوەڕ ناكەم.

پێكهاتەی دەوڵەت

سەبارەت بە كێشە دووبارەبۆ‌وەكانی عیراق لە 2003وە تا ئێستا، رائید فەهمی وتی: «ئەوە لەو كێشانەیە كە من ناوم ناون كێشەی پێكهاتەیی، دەوڵەتەكە لەسەر بنەمای هاوبەشی و بەشبەشێنە بنیاتنراوە، لەبەرئەوە هەریەك لە لایەنەكان وا سەیری دەوڵەت دەكەن كە دەبێ بەشی خۆیانی تێدا بێت، هەر لەبەرئەوەشە كە دەبینیت هەموو ساڵێك كێشەكان دووبارە دەبنەوە، بۆ نموونە كێشەی بودجە، 15 ساڵە هەموو جارێك هەمان كێشە دووبارە دەبێتەوە، من پێموانییە ئێمە بتوانین لەو پێكهاتەیە دەربچین، چونكە لە دۆخێكی وادا دەوڵەت وەكو دەستكەوت دێتە بەرچاو، هەر لایەنە و داوای بەشی گەورەتر دەكات لەو دەستكەوتە، لەبەرئەوە من پێموایە دەوڵەت، دەوڵەتی دامەزراوەیی نییە، چۆن دەكرێ دەوڵەتی دامەزراوەیی بێت، لەكاتێكدا خودی وەزارەتەكان دابەشبوون بەسەر چەندین لایەنی جۆراوجۆردا، دەوڵەت بەو شێوەیە نابێت بە دەوڵەتێكی دامەزراوەیی.

سەبارەت بە هەرێمی كوردستان، كە بەشێكی بنەڕەتییە لە عیراق، ئەگەر ماف و شایستەی لەسەر بنەمای نەتەوەیی بێت، دەكرێ دابین بكرێت، بەڵام نەك ئەو مافە ببێتە موڵكی حزبێكی دیاریكراو، ئێمە ئەگەر لەو دۆخە دەرنەچین، دەوڵەتەكەمان هەر بە فشەڵی دەمێنێتەوە، دامەزراوەكانمان هەر وا فشەڵ دەبن و لە رێگەی رێكەوتنەكانەوە بەڕێوە دەبرێت، نەك دەستوور، هەمیشە دەوترێت با بگەڕێینەوە بۆ دەستوور، لەبەرئەوەی رێكەوتنەكانی ئەمڕۆ لەسەر بنەمای دەستوور نییە، بەڵكو لەسەر بنەمای رێكەوتنی هێزە سیاسییەكان بەڕێوە دەچێت، كە هەندێك جار لەگەڵ دەستوور یەك دەگرێتەوە و هەندێك جاریش یەك ناگرێتەوە.

تێڕوانینەكان جیاوازن

سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵیش، رائید فەهمی رایگەیاند: دوو تێڕوانینی جیاواز هەیە بۆ ئەو پەیوەندییە، یەكێكیان تایبەتە بە دەسەڵاتدارانی حكومەتی فیدراڵی و ئەوی دیكەش پەیوەستە بە دەسەڵاتدارانی هەرێمەوە، تێڕوانینی دەسەڵاتدارانی هەرێم بەو جۆرەیە كە خۆیان بە سەربەخۆ، یان نیمچە سەربەخۆ دەزانن، چونكە پێش 2003 لە رووی پراكتیكییەوە سەربەخۆ بوون، تێڕوانینی فیدراڵیش بۆ هەرێم دوو جۆرە، جۆرێكیان لە ئاستێكی باڵادا دەیبینێت و لە شێوەی كۆنفیدراڵیدا دەیبینێتەوە، بەڵام هەندێك لە حزب و لایەنە سیاسییەكانیش هەن كە لانیكەمی فیدراڵی دەبینن، لانیكەمی فیدراڵیش نزیكە لە سیستمی ناوەندیی پێشووەوە، لەبەرئەوە تێڕوانینەكان بۆ دەستوور جیاوازن و هەر لایەنە و لێكدانەوەی تایبەت بە خۆی هەیە.

رائید فەهمی لەبارەی كێشەكانی ئەمڕۆی عیراقەوە دەڵێت: یەكێك لە خاڵە گرنگەكان متمانەی هاوبەشە، متمانەش تەنیا لە پراكتیكدا دەردەكەوێت، چونكە هیچ پێوەرێك نییە بۆ پێوانەكردنی. ئەوەندەی ئاگادارم ئەم ماوەیە بەرپرسانی هەرێمیش تا رادەیەك رازین لە سودانی و هەنگاوە جدییەكانی، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا هەمان ئەو جدییەتە لای حزب و لایەنەكانی دیكەش هەیە؟ من گومانم هەیە لەوەی هەموو لایەنەكان بە هەمان جدییەتەوە خواستی چارەسەری كێشەكانیان هەبێت، ئەوەش لە گفتوگۆكانی تایبەت بە بودجەدا بە روونی دەركەوت، لەگەڵ ئەوەشدا سودانی سەرۆك وەزیرانە و دەسەڵاتی هەیە، لەبەرئەوە ئەگەری هەیە زۆر لە كێشەكان چارەسەر بكرێن، هەندێكیشیان تا رادەیەك كراوە، بۆ نموونە بودجە تێپەڕێنرا، پێشموایە گونجاوە بۆ هەرێم، بەڵام دەمێنێتەوە سەر جێبەجێكردنی.

هەندێك لایەن رەتیدەكەنەوە

سەبارەت بە دۆسێكانی دیكەش، بۆ نموونە دۆسێی دەروازە سنوورییەكان، ئەوەندەی ئاگادارم هەرێم ئامادەیی دەربڕیوە بۆ هاوكاری لە چارەسەركردنیدا، پێویستیشە ئەو كێشەیە چارەسەربكرێت، چونكە دەوڵەت دەبێ چاودێریی خاڵە سنوورییەكان و گومرگ و ئەو كاروبارانە بێت، ئەمە لە رەهەندی دەوڵەتی دامەزراوەییەوە دەبێ وابێ، ئەگەرچی لە رووی دامەزراوەییەوە كەموكووڕیمان هەیە، بەڵام ئەگەر ئێستا هەوڵی چارەسەری ئەو كێشانە و كێشەكانی مادەی 140 و نەوت و غاز نەدرێت، نازانین لە داهاتوودا چی روو دەدات، لەبەرئەوە پێویستە دەرفەتەكە بقۆزینەوە و لانیكەم هەنگاوێك بچینە پێشەوە، كێشەكانیش دیارن، بۆ نموونە كێشەی نەوت و غاز پڕۆژەیاسای خۆی هەیە، بەڵام ناكۆكی لەسەر هەندێك بڕگە و وردەكارییەكانە. 

بەڵام كێشەی 140 قووڵترە، كێشەكە گەورەترە، لەبەرئەوەی هەندێك لایەن هەر ناوەڕۆكی مادەكەیان قبووڵ نییە، راستە مادەیەكی دەستوورییە و كاتی خۆی زۆرینە دەنگیان لەسەر داوە، بەڵام ئەوەی تێبینیم كردووە، لایەنە عەرەبییەكان نایەوێ مادەكە جێبەجێ بكرێت، هەر لەبەرئەوەش بوو كە هەندێكیان دەیانوت مادەكە ماوەكەی لە كۆتایی 2007دا بەسەرچووە، بەڵام ئەم قەسەیە هەڵەیە، لەبەرئەوەی راستە ماوەی جێبەجێكردنەكەی بەسەر چووە، بەڵام هەموو بنەما و پێویستییەكانی وەك خۆیان ماون، ئەو لایەنانە بە جۆرێك قۆناغی ئاساییكردنەوەیان درێژكردەوە، كە ئەوەتا 14 بۆ 15 ساڵ دەبێت، ئێمە هێشتا هەر لە قۆناغی ئاساییكردنەوەداین، تا ئێستاش خۆیان دەخڵافێنن و جێبەجێی ناكەن، ئەگەر نیازێكی راست بۆ جێبەجێكردنی هەبوایە، لەمێژبوو تەواو كرابوو، لەبەرئەوە من پێموایە هەموو ئەو بەڵێنانەش كە دراوە بۆ جێبەجێكردنی مادەكە بۆ تێپەڕاندنی قەیرانێكی دیاریكراو و بە جێبەجێكردنی هەندێك لایەنی ئاساییكردنەوەش كۆتایی دێت، وەك پێدانی قەرەبوو بە راگوێزراوان، ئەوەش ئاسان نییە، لەبەرئەوەی ساڵانێكی زۆرە كەڵەكە بووە و رەنگە چەندین ملیار دۆلاری بوێت، لە كاتێكدا بودجەی تەرخان كراو بۆ جێبەجێكردنی مادەی 140 لە 150 ملیۆن دۆلار تێناپەڕێت.

مادەكە بۆ نەهێشتنی ستەمە

هەندێك لایەنی عەرەبی پێیوایە مادەكە لە قازانجی كوردە، بەڵام وا نییە، یەكەم من پێموایە مادەی 140 بۆ نەهێشتنی ستەمە لەسەر هەموان، لەسەر هەموو دانیشتوانی كەركوك، یان ئەوانەی لە ناوچە جێناكۆكەكاندا دەژین، ئەوانەی كە پێشتر راگوێزراون، یان زەویوزاریان دەستی بەسەردا گیراوە، یان هەر زوڵمێكیان لێكراوە. دووەم مادەی 140 لەسەر بنەمای دیموكراسی داڕێژراوە و كاری پێدەكرێت، سێیەمیش مادەی 140 مادەیەكی یاسایی و دەستوورییە و رێز لە مافی مرۆڤ دەگرێت. جگە لەوەش هەموو ئەو لایەنانەی ناڕازین لە مادەكە، كاتی خۆی قبووڵیان كردووە و پەسەندیان كردووە، پێویستە ئێستاش پابەند بن پێوەی، لەبەر هەموو ئەو هۆكارانە مادەی 140 پێویستەی گفتوگۆی جدی لەسەر بكرێت و ئەوانەش كە لێی ناڕازین، یان ترسێكیان لێی هەیە، با پێمان بڵێن بەدیلیان چییە؟.

ئا: كوردەوان محەمەد سەعید

 PUKMEDIA المسری