ئاوڵه‌ی مه‌یموون و نیشانه‌ و مه‌ترسییه‌كانی بۆ سه‌ر مرۆڤ چییه‌؟

نه‌خۆشییه‌كی زۆر ده‌گمه‌ن به‌ ناوی ئاوڵه‌ی مه‌یموون كه‌ ئامۆزای كۆكه‌یه‌ له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا بڵاوده‌بێته‌وه‌. به‌پێی ئاماره‌كانی ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی زیاتر له‌ 250 حاڵه‌تی تووشبوون به‌ ڤایرۆسی ئاوڵه‌ی  مه‌یموون له‌ لانیكه‌م 16 وڵات تۆماركراوه‌. شاره‌زایان ده‌ڵێن به‌هۆی به‌ركه‌وتنی نزیك و درێژخایه‌ن له‌گه‌ڵ تاكێكی تووشبوودا بڵاوده‌بێته‌وه‌.

رۆسامۆند لویس، سه‌رۆكی سكرتاریه‌تی كۆكه‌ له‌ به‌رنامه‌ی فریاگوزاری ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی، له‌میانی كۆنگره‌یه‌كی هه‌واڵیدا له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ جنێڤ وتی: ئه‌و وڵاتانه‌ی ئێستا ڕاپۆرتی ئاوڵه‌ی مه‌یموون ده‌ده‌ن ،ئه‌و وڵاتانه‌ن كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی ئاسایی بڵاوبوونه‌وه‌ی ئاوڵه‌ی مه‌یموونیان نییه‌.

به‌پێی ئاماره‌كانی ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی، ئاوڵه‌ی مه‌یموون له‌ نزیك دارستانه‌ باراناوییه‌ گه‌رمه‌كانی ناوه‌ڕاست و ڕۆژئاوای ئه‌فریقا زۆره‌، به‌ڵام له‌ نزیك ناوچه‌ شارییه‌كان زیاتر بینراوه‌.

لویس به‌ ڕۆژنامه‌نووسانی وت: "ئه‌مه‌ نه‌خۆشییه‌كه‌ سه‌رهه‌ڵده‌دات. له‌ماوه‌ی ٢٠ بۆ ٣٠ ساڵی ڕابردوودا سه‌رهه‌ڵده‌دات، (بۆیه‌) نه‌زانراو نییه‌، زۆر باش وه‌سف كراوه‌". "بۆیه‌ پێده‌چێت مه‌ترسییه‌كه‌ بۆ خه‌ڵكی گشتی كه‌م بێت، چونكه‌ ده‌زانین كه‌ شێوازه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی گواستنه‌وه‌ وه‌ك له‌ ڕابردوودا باسكراوه‌ بوون."
له‌ ئه‌مریكا یه‌كه‌م حاڵه‌تی تووشبوون به‌ ئاوڵه‌ی مه‌یموون له‌ ساڵی ٢٠٢٢ له‌ نه‌خۆشێكدا ده‌ستنیشانكرا كه‌ له‌ نه‌خۆشخانه‌ی ماساشوستس خه‌وێندرابوو كه‌ به‌م دواییه‌ به‌ گواستنه‌وه‌ی تایبه‌ت گه‌شتی بۆ كه‌نه‌دا كردبوو. به‌پێی ئاماره‌كانی سه‌نته‌ری كۆنترۆڵكردن و خۆپاراستن له‌ نه‌خۆشییه‌كان، له‌ ساڵی ٢٠٢١دا دوو كه‌س كه‌ له‌ نه‌یجیریاوه‌ بۆ ئه‌مریكا گه‌شتیان ده‌كرد، تووشی نه‌خۆشییه‌كه‌ بوون.

‏CDC وتی حاڵه‌ته‌كان له‌ ناوچه‌كانی تری جیهان جگه‌ له‌ ئه‌فریقا به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی په‌یوه‌ندییان به‌ گه‌شته‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان یان ئاژه‌ڵه‌ هاورده‌كراوه‌كانه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ تووشی ئاوڵه‌ بوون.
دكتۆر ڤیڤێك مورتی پزیشكی گشتی نه‌شته‌رگه‌ری ئه‌مریكی له‌ به‌رنامه‌ی "ڕۆژی نوێ"ی كه‌ناڵی سی ئێن ئێن رایگه‌یاند، چه‌ندین حاڵه‌تی تووشبوون به‌ ئاوڵه‌ی مه‌یموون له‌نێو ئه‌و كه‌سانه‌دا بوون كه‌ هیچ گه‌شت و به‌ركه‌وتنێكیان له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌دا نه‌زانراوه‌، به‌ڵام هیچ هۆكارێك نییه‌ بۆ زه‌نگ لێدان.

مورتی وتی: له‌م كاته‌دا نامانه‌وێت خه‌ڵك نیگه‌ران بن. "ئه‌م ژمارانه‌ هێشتا كه‌من؛ ئێمه‌ ده‌مانه‌وێت (خه‌ڵك) ئاگاداری (نیشانه‌كان) بن، و ئه‌گه‌ر هه‌ر نیگه‌رانییه‌كیان هه‌بوو ده‌ستیان بگاته‌ پزیشكه‌كه‌یان."

نیشانه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی نه‌خۆشی ئاوڵه‌ی مه‌یموون چین؟

‏CDC ده‌ڵێت ماوه‌ی كه‌ره‌وزكردن هه‌یه‌ كه‌ نزیكه‌ی حه‌وت بۆ 14 ڕۆژه‌. نیشانه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی هاوشێوه‌ی ئه‌نفلۆنزا ده‌بن، وه‌ك تا، له‌رز، ماندووبوون، سه‌رئێشه‌ و لاوازبوونی ماسولكه‌كان، دواتر ئاوسانی گرێ لیمفاوییه‌كان ده‌بێت، كه‌ یارمه‌تی جه‌سته‌ ده‌دات به‌ره‌نگاریی هه‌وكردن و نه‌خۆشییه‌كه‌ ببێته‌وه‌.

سی دی سی ده‌ڵێت: "تایبه‌تمه‌ندییه‌ك كه‌ هه‌وكردن به‌ ئاوڵه‌ی مه‌یموون له‌ كۆكه‌ جیا ده‌كاته‌وه‌، گه‌شه‌كردنی ئاوسانی گرێ لیمفاوییه‌كانه‌".

دواتر په‌ڵه‌یه‌كی به‌ربڵاو له‌سه‌ر ده‌موچاو و جه‌سته‌ دێته‌ ئاراوه‌، له‌وانه‌ ناو ده‌م و له‌سه‌ر كفنی ده‌ست و بنی پێیه‌كان.
كۆكه‌ ئازاربه‌خش و به‌رزبووه‌كان مرواری و پڕن له‌ شله‌، زۆرجار به‌ بازنه‌ی سوور ده‌وره‌ دراون. CDC ئاماژه‌ی به‌وه‌شكردووه‌، دواجار برینه‌كان له‌ ماوه‌ی دوو بۆ سێ هه‌فته‌دا تووشی چه‌وری ده‌بن و چاره‌سه‌ر ده‌بن.
له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی ئێستادا، پێده‌چێت ژماره‌یه‌كی زیاتر له‌و حاڵه‌تانه‌ هه‌بن كه‌ ده‌بنه‌ هۆی دروستبوونی په‌ڵه‌ له‌ ناوچه‌ی گه‌ده‌ی نه‌خۆشه‌كان، به‌پێی ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی و CDC.
دكتۆر جۆن بروكس، به‌ڕێوه‌به‌ری پزیشكی به‌شی خۆپاراستن له‌ ئایدز له‌ سی دی سی له‌ كۆنگره‌یه‌كی هه‌واڵیدا وتی: "له‌ هه‌ندێك حاڵه‌تدا، له‌ قۆناغه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی نه‌خۆشییه‌كه‌دا، په‌ڵه‌كه‌ زیاتر له‌ ناوچه‌ی كۆئه‌ندامی زاوزێ و ده‌وروبه‌ری كۆئه‌ندامی زاوزێ بووه‌".

وتیشی: له‌ هه‌ندێك حاڵه‌تدا برینی كۆم یان كۆئه‌ندامی زاوزێی به‌رهه‌مهێناوه‌ كه‌ له‌ نه‌خۆشیه‌كانی دیكه‌ی وه‌ك هێرسیس یان كۆكه‌ یان سفلیس ده‌چێت.

"به‌شێكی به‌رچاو له‌ حاڵه‌ته‌كان" له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی ئێستا له‌ نێوان پیاوانی هاوڕه‌گه‌زباز و دووڕه‌گه‌زدا بینراوه‌، "به‌ڵام به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك مه‌ترسییه‌كانی ئێستای به‌ركه‌وتن به‌ ئاوڵه‌ی مه‌یموون ته‌نیا بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی هاوڕه‌گه‌زباز و دووڕه‌گه‌زبازه‌كان له‌ ئه‌مریكا نییه‌. هه‌ر كه‌سێك، ده‌توانێت گه‌شه‌ بكات." 

به‌گشتی، مه‌ترسی ئاوڵه‌ی مه‌یموون مامناوه‌نده‌ بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ چه‌ندین هاوبه‌شی سێكسیان هه‌یه‌ و بۆ دانیشتوانی فراوانتر نزمه‌، به‌پێی راپۆرتێكی هه‌ڵسه‌نگاندنی مه‌ترسی خێرا كه‌ له‌لایه‌ن سه‌نته‌ری ئه‌وروپی بۆ خۆپاراستن و كۆنترۆڵكردنی نه‌خۆشیه‌وه‌ بڵاوكراوه‌ته‌وه‌.به‌ڵام ئاوڵه‌ی مه‌یموون به‌ نه‌خۆشییه‌كی سێكسی نازانرێت.
ئاوڵه‌ی مه‌یموون چۆن بڵاوده‌بێته‌وه‌؟

شاره‌زایان ده‌ڵێن بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی ئاوڵه‌ی مه‌یموون پێویسته‌ به‌ركه‌وتنی نزیك له‌گه‌ڵ كه‌سێكی تووشبوودا هه‌بێت.

نیل مابۆت، سه‌رۆكی كه‌سی له‌ بواری نه‌خۆشی به‌رگری له‌ قوتابخانه‌ی ڤێتێرنه‌ری زانكۆی ئه‌دینبۆرگ له‌ سكۆتله‌ندا، له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا رایگه‌یاندووه‌، تووشبوون ده‌توانێت دوای به‌ركه‌وتنی "پێستی شكاو، په‌رده‌ی چڵكدار، دڵۆپه‌ كۆئه‌ندامی هه‌ناسه‌دان، شله‌ی تووشبوو به‌ كه‌تان یان ته‌نانه‌ت به‌ركه‌وتن له‌گه‌ڵ كه‌تانێكی پیسبوو" په‌ره‌بسێنێت .

دكتۆر مایكل سكینه‌ر كه‌ له‌ فاكه‌ڵتی پزیشكییه‌ له‌ به‌شی نه‌خۆشییه‌ تووشبووه‌كان له‌ كۆلێژی ئیمپریال ده‌ڵێت: "كاتێك برینه‌كان چاك بوونه‌ته‌وه‌، ده‌توانرێت چه‌قۆكان (كه‌ له‌وانه‌یه‌ هه‌ڵگری ڤایرۆسی تووشكه‌ر بن) وه‌ك تۆز بڕێژرێت، كه‌ ده‌كرێت هه‌ناسه‌ بدرێت". 

‏CDC ده‌ڵێت گواستنه‌وه‌ له‌ نێوان مرۆڤه‌كاندا ده‌توانێت له‌ ڕێگه‌ی دڵۆپه‌ گه‌وره‌كانی كۆئه‌ندامی هه‌ناسه‌وه‌ ڕووبدات، و له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مجۆره‌ دڵۆپانه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی ته‌نها چه‌ند پێیه‌ك ده‌ڕۆن، "پێویسته‌ به‌ركه‌وتنی درێژخایه‌نی ڕووبه‌ڕوو هه‌بێت". به‌پێی ئاماره‌كانی ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی، ئه‌مه‌ش كارمه‌ندانی چاودێری ته‌ندروستی و ئه‌ندامانی ماڵ كه‌ چاودێری كه‌سێك ده‌كه‌ن یان له‌گه‌ڵیدا ده‌ژین كه‌ چالاكانه‌ تووش بووه‌، ده‌خاته‌ مه‌ترسی زیاتره‌وه‌.

هه‌روه‌ها ئاوڵه‌ كه‌ له‌ ساڵی ١٩٨٠ له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا بنبڕكرا، به‌ پله‌ی یه‌كه‌م به‌هۆی به‌ركه‌وتنی ڕاسته‌وخۆ و درێژخایه‌نی ڕووبه‌ڕووی نێوان مرۆڤه‌كان بڵاوبووه‌وه‌، هه‌روه‌ها ئه‌و شتانه‌ی كه‌ به‌هۆی شله‌ی تووشبووه‌وه‌ پیس بوون، وه‌ك جێگه‌ی نوستن یان جل و به‌رگ.

دكتۆر پاریتۆش پراساد، به‌ڕێوه‌به‌ری یه‌كه‌ی نه‌خۆشییه‌ زۆر تووشبووه‌كان له‌ سه‌نته‌ری پزیشكی زانكۆی ڕۆچێسته‌ر ده‌ڵێت: "نه‌خۆشانی ئاوڵه‌ی مه‌یموون هه‌ر كه‌ برینیان هه‌بووه‌ تووشی نه‌خۆشی بوون ڤایرۆسه‌كه‌ بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌ هه‌رچه‌نده‌ دڵۆپه‌كان له‌گه‌ڵ كۆكه‌ یان پژمین. ئه‌وان به‌ درمی مانه‌وه‌ تا برینه‌كانیان چاره‌سه‌ر ده‌بن". له‌ نیویۆرك.به‌ڵام به‌ پشتبه‌ستن به‌ زانیارییه‌ مێژووییه‌ به‌رده‌سته‌كان، پێده‌چێت ئاوڵه‌ی مه‌یموون كه‌متر درمی بێت له‌ چاو ئاوڵه‌.

مایكل هێد، هاوكارێكی باڵای توێژینه‌وه‌ له‌ بواری ته‌ندروستیدا ده‌ڵێت: "ئاوڵه‌ی مه‌یموون ده‌توانێت هه‌وكردنێكی جددی بێت، ڕێژه‌ی مردن به‌م جۆره‌ ڤایرۆسی ئاوڵه‌ی مه‌یموون له‌ په‌تاكانی دیكه‌دا نزیكه‌ی 1% بووه‌. زۆرجار ئه‌مانه‌ له‌ شوێنه‌ كه‌م داهاته‌كاندان و ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ چاودێری ته‌ندروستی سنوورداره‌". ته‌ندروستی جیهانی له‌ زانكۆی ساوسهامپتۆن له‌ به‌ریتانیا. تا ئێستا هیچ حاڵه‌تێكی گیانله‌ده‌ستدان به‌هۆی بڵاوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆناوه‌ تۆمارنه‌كراوه‌.

به‌ڵام له‌ وڵاتانی پێشكه‌وتوودا، "زۆر نائاسایی ده‌بێت له‌ هه‌ر په‌تایه‌كدا له‌ مشتێك حاڵه‌ت زیاتر ببینین، هه‌روه‌ها ئاستی گواستنه‌وه‌ به‌ شێوه‌ی (كۆڤید) نابینین".

به‌پێی ئاماره‌كانی CDC، ده‌رمانی ته‌عقیمكه‌ری باوی ماڵان ده‌توانێت ڤایرۆسی ئاوڵه‌ی مه‌یموون له‌ناوببات.

وه‌رگێڕان له‌ سایتی CNN ئه‌مریكی بۆ زمانی كوردی، سابیری سه‌ندیكا
PUKmedia