بڕیارە نادادپەروەرەکان... میراتێک هێشتا نەسڕاوەتەوە

د. فوئاد ئەحمەد

سەڕەڕای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو دەیە بەسەر ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن، عیراق هێشتا لەژێر سێبەری بڕیارە نادادپەروەرەکانی بەرامبەر گەلی کوردستان دەژی، ئەو بڕیارانەی لە سکی عەقڵییەتی تۆتالیتارییەتەوە لەدایک بوون و تەنها فەرمانی ئیداریی کاتی نەبوون، بەڵکو سیاسەتێکی ڕێکخراو بوون کە ئامانجیان شکان و تواندنەوەی ئیرادەی کورد و سڕینەوەی ناسنامەیان بوو و هێشتا کاریگەرییە یاسایی و سیاسییەکانیان بەردەوامی هەیە.

لە ناوەڕاستی حەفتاکانەوە، ڕژێمی پێشوو دەستی بە دەرکردنی بڕیارە ناداپەروەرەکانی دژ بەگەلانی کوردستان کرد. بڕیاری ژمارە (795)ی ساڵی 1975 سەرەتای ئەم بڕیارانە بوو، بەپێی ئەو بڕیارەو بە بیانووی "پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی" ماڵ و موڵکی لایەنگرانی بزووتنەوەی رزگاری خوازی کورستان دەستی بەسەردا گیرا، دواتر بڕیاری ژمارە (358)ی ساڵی 1978، کە دوای راگواستنی کوردانی ناوچە  کێشە لەسەرەکان، بەڵگەنامەکانی خاوەندارێتی زەوییەکانیانی هەڵوەشاندەوەو بەسەر خێزانە عەرەبییەکاندا دابەشی کرد. سەرەڕای هەڵوەشاندنەوەی فەرمیی ئەم بڕیارانە دوای ساڵی 2003، بەڵام کاریگەرییە کارگێڕی و کۆمەڵایەتییەکانی هێشتا وەکو خۆیان ماون و ماوە ماوە بە هۆکاری جیاجیا سەرهەڵدەدەنەوە.
لە هەشتاکاندا، بڕیارەکان ڕەوتێکی توندوتیژتریان وەرگرت کاتێک رژێمی عیراق، دەسەڵاتی بێسنووری بە عەلی حەسەن مەجید بەخشی بۆ جێبەجێکردنی ئەوەی ناونرا "ئۆپەراسیۆنەکانی ئەنفال"، کە تاوانێکی جینۆسایدی ڕێکخراو بوو، تیایدا گوندە کوردییەکان وێران کران و چەکی کیمیایی دژ بە هاووڵاتیانی سڤیل بەکارهێنرا.

سەبارەت بە بڕیاری ژمارە (666)ی ساڵی 1980، سنووری دڵڕەقی مرۆڤایەتی تێپەڕاند کاتێک کوردە فەیلییەکان لە ڕەگەزنامەی عێراقی بێبەش کران و موڵک و ماڵیان دەستی بەسەردا گیرا. سەرەڕای دووبارە داننان بە مافەکانیان لە یاسای ڕەگەزنامەی ساڵی 2006، هێشتا هەزاران خێزان چاوەڕێی دادپەروەرییەکی ڕاستەقینەن .

لە سەرەتای هەزارەی دووەمیشدا، هەمان ڕێباز بەردەوام بوو لە ڕێگەی بڕیاری ژمارە (199)ی ساڵی 2001  ئەوەی ناونرا "ڕاستکردنەوەی نەتەوەیی"، کەبەسیاسەتی تەعریب ناسرابوو کە بە زۆر کورد و تورکمان لە کەرکوک و ناوچەکانی دیکە ناچار دەکرد خۆیان وەک "عەرەب" تۆمار بکەن. بڕیارەکە دوای ساڵی 2003 هەڵوەشێنرایەوە، بەڵام هێشتا کاریگەرییەکانی تەعریب لەڕووی کارگێڕی کاریگەریی خۆیان لە تۆمارە فەرمییەکاندا تا ئەمڕۆ بەردەوامی هەیە.
بابەتەکە تەنها پەیوەندی بە ڕابردووەوە نییە، بەڵکو لەئێستاشدا ڕاست نەکراونەتەوە. ماددەی (140)ی دەستووری عیراق، کە بڕیار بوو هاوسەنگی بگەڕێنێتەوە بۆ ناوچە جێناکۆکەکان، بە تەواوی جێبەجێ نەکراوە، بۆیە کەرکوک هێمایەکی زیندووی پەکخستنی دەستووری و دواخستنی مانەوەی ئەو سیاسەتە کۆنەیە.
لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا مەرج نیە هەموو ئەو کردەوانەی دژی گەلی کوردو گەلانی عیراق ئەنجام درابێت، لەرێگای یاسایەکی راگەینراو بووبێت، بەڵکو بەشێکی زۆری لەڕێگای بڕیارەکانی سەرکردایەتی شۆڕش و بە نهێنی بوون و لێکەوتەی زۆر خراپتریان هەبووە.

عیراقی نوێ  دەقی ئەو بڕیارانەی هەڵوەشاندەوە، بەڵام دەرەنجامەکانی هەڵنەوەشاندەوە، هێشتا زەوییەکان بە دەستی خاوەنە نادیارەکانەوەن، و ئەو هاوڵاتیانەی لە ڕەگەزنامەیان بێبەش کراون چاوەڕێی دانپێدانانێکی دادپەروەرانەن، و ئەو خێزانانەی ئاوارە کراون چاوەڕێی گەڕانەوەیەکی ڕاستەقینەن.
ئەوەی کوردستان و عیراق پێکەوە پێویستیان پێیەتی ئەمڕۆ (دادپەروەرییەکی جدییە) کە شکۆ بۆ قوربانییەکان بگەڕێنێتەوە، نەک بەیاننامەی سیاسی و چارەسەری کاتی. چونکە هەڵوەشاندنەوەی ستەم بە پشتگوێخستن نابێت، بەڵکو بە ڕووبەڕووبوونەوە و لێپرسینەوە و قەرەبووکردنەوە دەبێت.
کاتێک ئەوە دێتە دی، تەنها ئەو کاتە عیراق دەتوانێت بڵێت کە لاپەڕەی ڕابردووی بە کردار داخستووە، نەک بە قسە، و ڕێگەی هاوڵاتیبوونی هەڵبژاردووە لەبری ڕێگەی دوورخستنەوە. تا ئەو کاتە، بڕیارە نادادپەروەرەکانی دوێنێ شاهێد دەبن لەسەر ئەوەی کە دادپەروەری دواخراو ستەمێکی بەردەوامە.
لیستی بەشێک لەیاسا و بڕیارە نادادپەروەرەکانی دژی گەلی کوردستان لە سەردەمی ڕژێمی سەدامدا
ئەم لیستە پوختەیەک لەدیارترین ئەو یاسا و بڕیارانە کە لە سەردەمی ڕژێمی سەدام حسێن دژی گەلی کوردستان دەرچوون لەخۆ دەگرێت، لەگەڵ ڕوونکردنەوەی کاریگەرییە یاسایی و سیاسییەکانیان کە تا ئێستا بەردەوامیان هەیە.

بڕیاری ژمارە 795 / 1975
• ناوەڕۆک: دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی ئەندامانی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد و لایەنگرانی لە چوارچێوەی سیاسەتی تەعریبدا.
• چینە زیانلێکەوتووەکان: کورد، ئێزیدی، کەمینەکانی باکووری عێراق.
• دۆخی یاسایی ئێستا: لەسەر کاغەز: بە تەواوی هەڵنەگیراوەتەوە، لە کردەوەدا: لەدوای 2003 ڕاگیرا، بەڵام کاریگەرییەکانی دەستبەسەرداگرتنەکە ماون.
بڕیاری ژمارە 358 / 1978
• ناوەڕۆک: پووچەڵکردنەوەی تاپۆی موڵکی ئاوارەکان و لکاندنی زەوییەکان بە دەوڵەت یان دابەشکردنیان بەسەر خێزانە عەرەبییەکاندا.
• چینە زیانلێکەوتووەکان: کورد و ئێزیدییەکان لە ناوچە کێشەلەسەرەکاندا.
• دۆخی یاسایی ئێستا: بڕیارێکی بەعسی بوو کە بە کردەوە لەدوای 2003 هەڵوەشێنرایەوە، بەڵام گەڕاندنەوەی موڵکەکان هێشتا بەردەوامە.
بڕیاری ژمارە 160 / 1987
• ناوەڕۆک: بەخشینی دەسەڵاتی تایبەت بە عەلی حەسەن ئەلمەجید لە باکوور بۆ جێبەجێکردنی ئۆپەراسیۆنەکانی ئەنفال.
• چینە زیانلێکەوتووەکان: کوردانی باکووری عێراق.
• دۆخی یاسایی ئێستا: بە ڕووخانی ڕژێم هەڵوەشێنرایەوە، بەڵام دەرهاویشتە مرۆیی و یاساییەکانی بەردەوامن (قەرەبوو، گۆڕە بەکۆمەڵەکان).
بڕیاری ژمارە 666 / 1980
• ناوەڕۆک: لێسەندنەوەی ڕەگەزنامە لە کوردانی فەیلی و بە بیانووی سەرژمێری و دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵیان.
• چینە زیانلێکەوتووەکان: کوردانی فەیلی.
• دۆخی یاسایی ئێستا: بە فەرمی هەڵوەشێنرایەوە (یاسای ڕەگەزنامە 2006)، بەڵام هەموو حاڵەتەکانی گەڕاندنەوەی موڵک چارەسەر نەکراون.
بڕیاری ژمارە 199 / 2001
• ناوەڕۆک: سەپاندنی گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەیی بۆ 'عەرەب' لە کەرکوک و ناوچەکانی تر (ڕاستکردنەوەی نەتەوە).
• چینە زیانلێکەوتووەکان: کورد و تورکمانەکانی ناوچە کێشەلەسەرەکان.
• دۆخی یاسایی ئێستا: بەپێی یاسای ئیدارەدانی دەوڵەت لە 2004 هەڵوەشێنرایەوە، بەڵام کاریگەرییەکانی تەعریبی ئیداری هێشتا ماون.
بڕیارەکانی تایبەت جوگرافیای کەرکوک و ناوچە کێشە لەسەرەکان/ حەفتاکان و هەشتاکان
• ناوەڕۆک: گۆڕینی سنوورەکانی پارێزگای کەرکوک و لکاندنی قەزا کوردییەکان بە پارێزگا عەرەبییەکانەوە لە چوارچێوەی تەعریبدا.
• چینە زیانلێکەوتووەکان: دانیشتووانی کەرکوک، خانەقین و شنگال.
• دۆخی یاسایی ئێستا: گۆڕانکارییەکان بە شێوەی ئیداری تا ئێستا ماون؛ ماددەی 140ی دەستوور بە تەواوی جێبەجێ نەکراوە.
بڕیارەکانی ئەنفال/ 1986–1989
• ناوەڕۆک: هەڵمەتی ئەنفال، وێرانکردنی گوندەکان و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی دژی کورد.
• چینە زیانلێکەوتووەکان: کوردانی کوردستان.
• دۆخی یاسایی ئێستا: بە ڕووخانی ڕژێم کۆتایی هات، وەک تاوانی جینۆساید پۆلێن کرا، بەڵام کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی بەردەوامن.
شیکاری یاسایی و سیاسی تا ساڵی 2025

سەرەڕای هەڵوەشاندنەوەی زۆربەی بڕیارەکانی ڕژێمی بەعس بە فەرمی دوای ساڵی 2003، هێشتا کاریگەرییەکانیان لە واقیعی کوردستاندا هەستپێدەکرێن. ماددەی (140)ی دەستووری عێراق هێشتا بە تەواوی جێبەجێ نەکراوە، و کێشەکانی زەوی و موڵکە دەستبەسەرداگیراوەکان هێشتا لە قۆناغی یەکلاییکردنەوەدان. هەروەها، زۆرێک لە زیانلێکەوتووانی بڕیارەکانی لێسەندنەوەی ڕەگەزنامە و ئاوارەکردن قەرەبووی پێویستیان وەرنەگرتووە. ئەم میراتە یاساییە ئاستەنگێکی ڕاستەقینە بۆ سەقامگیری پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی دروست دەکات.

PUKMEDIA