لوتكەی كەشوهەوا وەرچەرخانێك بێت بۆ كاری بەكۆمەڵ

دكتۆر لەتیف جەمال رەشید

دەوترێت باخچەی عەدەن لە شوێنێكی نێوان دیجلە و فوراتدا بوە لە عیراق، لە دوو سەدەی رابردووداشدا گەڕیدە بیانییەكان بەرێڕەوی ئاو و زۆنگاوەكان سەرسامبوون كە لە داستانی گلگامشدا بە نەمر دانراون، لەگەڵ گامێشی ئاوی و بەرازی كێوی و كۆترو قەلەباچكە و پۆلی باڵندە و تەنانەت شێرەكان، كە لە سروشتی كێوی و ئازاددا دەهاتن و دەچون، بۆیە  لە ساڵی 2016دا یونسكۆ زۆنگاوەكانی وەك كەلەپوری جیهانی ناساند، بەڵام ئێستا لە مەترسییەكی گەورەدان، هەرچەندە كات ماوە بە هانایانەوە بچین.

سەركردەكانی جیهان لە دوبەی بۆ كۆنفرانسی لایەنەكان Cop28 كۆدەبنەوە، ئەركی سەرشانمانە بەشداری بكەین لە چڕكرنەوەی هەوڵی هەمولایەك بۆ بەرەنگاربونەوەی مەترسیی هەڕەشەیەكی چاوەڕوانكراو. گۆڕانی كەشوهەوا لە سەردەمی ئێمەدا دەبێتە گەورەترین ئاڵەنگاریی بۆ زۆربەی گەلانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بە عیراقیشەوە. بەرزبونەوەی بەرچاوی پلەكانی گەرما، كەمبارانی، كەمبونەوەی خێرای زەوییە كشتوكاڵییەكان، وشكەساڵی و بە بیابانبوون و گۆڕانی ڕیشەیی ئیكۆسیستەمەكان و كۆچی بەكۆمەڵ، بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا دەبێتە واقیعێكی نزیك، ئەگەر ئەمڕۆ هەنگاوی هاوسەنگ بەرەو چارەسەری درێژخایەن نەنرێت.

پەرەسەندنە مەترسیدارەكانی كەشوهەوا لە عیراق لەئێستاوە ئاستەنگی ئابوری توندی بەدوای خۆیدا هێناوە، لەوانە زیادبوونی ئاستی هەژاری و لاوازبونی باری كۆمەڵایەتی.

با لێرەوە بەڕونی قسە بكەین، كاریگەرییە نەرێنییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا ناتوانرێت بە تەنیا چارەسەر بكرێن و چارەسەری خێراشی بۆ ناكرێت. هەروەها وڵاتانی دەرەوەش بە هانای ئێمەوە نایەن، بەڵام دەزانم دەتوانین گۆڕانكاری دروستبكەین و دەرئەنجامە خوازراوەكان بەدەستبهێنین. ئەمەش لە بەشداریكردنی تەواوی عیراق لە هەوڵەكان بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا لەڕێگەی بەشداریكردنی تەواو لە پرۆسەی رێككەوتننامەی چوارچێوەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ گۆڕانی كەشوهەوا (UNFCCC) دەستپێدەكات.

لەبەرئەوەی رژێمی پێشووی عێراق گرنگییەكی كەمی بە ژینگە دەدا، عیراق درەنگ هاتۆتە ناو UNFCCC، بەڵام ئێمە بە تامەزرۆییەوە قەرەبووی ئەو كاتانە دەكەینەوە، كە لە دەستچوون. بۆیە ئێمە رێككەوتنی پاریسمان پەسند كردوە، ئەو بەشدارییە نیشتمانییە پێویستەمان پێشكەشكردوە، كە داوای دەكات. لەكاتێكدا گەلانی خۆرئاوا دەتوانن سیاسەتی ژینگەیی ناوخۆیی لە كاتی دابەزینی ئابوریدا وەلا بنێن، بەڵام عیراق ئەو بژاردەیەی نییە، كە دیاری بكات كەی یاساكان جێبەجێ دەكرێن.

ئێمە سیاسەتەكان جێبەجێ دەكەین بۆئەوەی یارمەتیدەرمان بن لە كەمكردنەوەی گۆڕانی كەشوهەوا تاكو باشتر گونجاندن بكەین لەگەڵ كاریگەرییەكانیدا. لەهەمانكاتدا هەوڵدەدەین ئامانجەكانی گەشەپێدانی بەردەوامی ساڵی 2030 بەدیبهێنین. بنەماكانی ئەم جۆرە سیاسەتانە بە باشی رونكراونەتەوە: هەمەچەشنكردنی زیاتری ئابوری، گرنگیدان بە بەردەوامی و زیادكردنی پشتبەستن بە سەرچاوە پاك و نوێبوەوەكانی وزە، بۆ نمونە بەشێوەیەكی كۆنكرێتی وەزارەتی نەوتی عیراق لە پلانیدایە سوتانی غاز كەم بكاتەوە و بزوێنەری تێكەڵاو وەربگرێت بۆ زیادكردنی وزە و كارایی. وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی لە بازاڕە تازەپێگەیشتوەكانی وەك عیراقیش دەتوانێت یارمەتیدەربێت بە لەبەرچاوگرتنی كاریگەرییەكانی ژینگە.

بۆ عیراق مەترسییە ڕاستەوخۆكانی گۆڕانی كەشوهەوا تەنها نیوەی وێنەكەن. ئابوری عیراق تاڕادەیەكی زۆر پشت بە هەناردەكردنی سوتەمەنی دەبەستێت، بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریگەریی توندی گۆڕانی كەشوهەوای لەسەر دەبێت، چونكە ئابوری جیهان پشتبەستنی بەو سوتەمەنیانە كەمدەكاتەوە. ئەمە بەسەر هەموو وڵاتانی كەنداو – وڵاتانی ئەندامی GCC و كۆماری ئیسلامی ئێران جێبەجێ دەبێت.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەم دۆخە، عیراق داوا لە وڵاتانی كەنداوی دراوسێ دەكات، كە گروپێكی دانوستانكاری هاوئاهەنگ لە چوارچێوەی پرۆسەی UNFCCC پێكبهێنن بۆئەوەی بە دەنگێكی یەكگرتوو قسە بكەن و بگەنە ئەو بڕیارانەی نیگەرانییەكانمان وەك ناوچەكە دەگەیەنێت. رێكخستنە هاوشێوەكان لە ناوچەكانی دیكەشدا سەركەوتو بون. كۆمەڵەی سەربەخۆی وڵاتانی ئەمریكای لاتین و كاریبی لەبەرچاو بگرن، كە لە ساڵی 2012 لە COP18 لە دۆحە دەستیپێكرد و كاریگەرییەكانی لەسەر داڕشتنی rێككەوتنی پاریس لە ساڵی 2015دا جێگەی سەرنج و پڕ بایەخ بوو.

لە دەرەوەی دانوستانەكان، گروپەكە دەتوانێت هەماهەنگی بۆ ئاژانسێكی ناوچەیی دابین بكات، كە هاوكاری لە مەسەلەكانی كەشوهەوا لە نێوان هەموو وڵاتانی كەنداودا بەرەوپێش ببات، بە درێژایی هێڵەكانی رێكخراوی ناوچەیی بۆ پاراستنی ژینگەی دەریایی، كە بنكەكەی لە كوێتە.
دواتر مەسەلەی كەمی ئاو دێتە ئاراوە. هەموو وڵاتانی كەنداو روبەڕوی فشاری كەمی ئاو بونەتەوە، بەڵام لە هیچ شوێنێكی ناوچەی كەنداودا كەمی ئاو وەك لە زۆنگاوەكانی باشوری عیراق دەرناكەوێت. ئەوەی سەردەمانێك وڵاتێكی سەرسوڕهێنەری ئاوی بوو، كە دەوڵەمەندە بە گیانلەبەرە كێوییەكان ئێستا وشك بوە و بوە بە سوتماك، ئەمەش بوەتەهۆی لەناوچونی ژیان و زیادبونی رێژەی بەرچاوی ئاوارەبون و كۆچكردنی ناوخۆیی. چەندین هۆكار بونەتەهۆی كەمبونەوەی ئاو بۆ زۆنگاوەكان، كە بریتین لە ئاودێریی خراپ و شێوازەكانی بەڕێوەبردنی ئاو تا كەمبونەوەی بەردانەوەی ئاو لە وڵاتانی دراوسێ خاوەن سەرچاوەی ئاو وەكو (ئێران، توركیا و سوریا) كە هۆكاری سەرەكییش دروستكردنی بەنداوەكانە. عیراق وڵاتێكی خوار سەرچاوەی روبارەكانە و دروستكردنی بەنداو لەلایەن دراوسێی خاوەن سەرچاوەی ئاوەوە، بوەتەهۆی لەدەستدانی نزیكەی نیوەی كۆی گشتی بەردانەوەی ئاو بەراورد بە تەنها چەند ساڵێك لەمەوبەر.

پێویستە دانوستانكاران پێویستی و مافەكانی وڵاتانی خوار سەرچاوەی روبار لەبەرچاوبگرن، لەكاتێكدا بەشێوەیەكی گونجاو مامەڵە لەگەڵ ئاو و دابەشكردنی دادپەروەرانە بكەن. ئەوەی جێگای سەرنجە، لە كەنارەكانی روباری دیجلە بڕوانین، كە باپیرانمان زیاتر لە چوار هەزار و 500 ساڵ لەمەوبەر پەیماننامەی میسێلیم-یان داڕشتوە، كە یەكەم رێككەوتنی نێودەوڵەتییە بۆ هاوبەشكردنی سەرچاوە ئاوییەكان. ئێستا كۆمەڵی نێودەوڵەتی هەوڵدەدات رێككەوتنەكە لە ئاستی جیهانیدا لە رێگەی كۆمەڵێك رێككەوتنەوە دابڕێژێت، كە نوێترینیان رێككەوتننامەی پاراستن و بەكارهێنانی بەردەوامی ئاوە تێپەڕبوەكانە.

لەوانەیە ئەو ئامانجانەی لە سەرەوە ئاماژەیان پێكراوە بە ئاستەم بەدیبێن، بەڵام هیوایەك دەبێت، وەك چۆن لە زۆنگاوەكانی باشوری عیراق بینیومە، كە دوای گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست دەبوژێنەوە. پێویستە بوترێت لە ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی رابردودا، رژێمی سەدام حسێن لە هەڵمەتێكدا وشككردنی زۆنگاوەكانی خێراتر كرد، كە ئەوكات لەلایەن ماكس ڤان دێر ستۆیل وەزیری پێشوی دەرەوەی هۆڵەندا و بڕیاردەری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ لە عیراق، بە "تاوانی ژینگەیی سەدە" وەسفكرا.

بێگومان رژێمی سەدام حسێن گرنگی بە ژینگە نەدەدا. نەك هەر پابەند نەبوو بە UNFCCC، بەڵكو پابەند نەبوو بە رێككەوتننامەی فرە بایۆلۆجی و رێككەوتننامەی بەرەنگاربونەوەی بە بیابانبون و رێككەوتننامەی رامسار سەبارەت بە زۆنگاو، كە دەبوو زۆنگاوەكان بپارێزن.
ئەوەی ئومێدم پێدەبەخشێت ئەوەیە، كە لە ساڵانی دوای كۆتاییهاتنی رژێمی پێشوو، بە هەوڵە هاوبەشەكانی حكومەتی عیراق و كۆمەڵی مەدەنی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، زۆنگاوەكان لە قۆناغێكدا تا 75%ی بوژانەوەی پێشووی خۆیان بۆ گەڕایەوە، كە دەبێتەهۆی بوژانەوەی بەرچاوی گیانلەبەران و گیا و تا رادەیەك گەڕانەوەی دانیشتوانەكانیان، كە پێشتر ئاوارەبون. من ئەو هەوڵەم وەك وەزیری سەرچاوەكانی ئاوی وڵات بە یەكەم كاری گرنگ بینی. شانازی بەو هەوڵانە دەكەم، كە لەوكاتەدا بەدەستمانهێنا. ئێمە هەنگاوێكمان ناوە كە هەست بە شانازی زیاتر دەكەین بە تایبەت كاتێك بە هەوڵی هەمولایەك، بەشداری دەكەین لە چارەسەركردنی ئاڵەنگاری فراوانتری گۆڕانی كەشوهەوا.

دكتۆر لەتیف جەمال رەشید
سەرۆك كۆماری عیراق
لە وتارێكیدا لە رۆژنامەی The National