ئه‌مڕۆ له‌مێژوودا

جیهان 02:09 AM - 2015-09-01

سێبته‌مبه‌ر [ئه‌یلول]

 

سێبته‌مبه‌ر مانگی نۆهه‌می ساڵه‌ به‌ پێی ساڵنامه‌ی گریگۆری، و له‌ عێراق و شام پێی ده‌وترێت (ئه‌یلول) و مه‌غریب (شته‌نبه‌ر) و له‌ تونس و جه‌زائیر (سێبته‌مبه‌ر)، ژماره‌ی رۆژه‌كانی (30) رۆژه‌، سه‌رچاوه‌ی ناوه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ زمانی لاتینی و به‌ مانای (مانگی حه‌وته‌م) دێت ( له‌ سێبته‌م  septem: حه‌وت)ه‌وه‌ هاتوو، رۆمانه‌ كۆنه‌كان مانگه‌كانی ساڵیان له‌ مانگی (مارس)ه‌وه‌ ژماردووه‌ پێش زیادكردنی هه‌ردوو مانگی ینایه‌ر و فبرایه‌ر بۆ ساڵنامه‌ی گریگۆری.

 

 

1 سێبته‌مبه‌ر [ئه‌یلول]

رووداوه‌كان:

410: شاری باتنه‌ نزیك زێی فورات له‌ باكووری كوردستان هه‌موو ساڵێك له‌م رۆژه‌دا ده‌كرایه‌وه‌ به‌ رووی بازرگانان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی فارس.

1535: ده‌ریاوانی فه‌ره‌نسی جاك كارتییه‌ گه‌شته‌ ناوچه‌ی (هوشیلاجا)، كه‌ شاری (مۆنتریال) پایته‌ختی كه‌نه‌ده‌ی تێدا بنیاتنا.

1715: لویس دۆقی ئه‌نجو فه‌رمانڕه‌وایی فه‌ره‌نسه‌ی گرته‌ ده‌ست له‌ ژێر ناوی لویسی پانزه‌هه‌م و ئه‌وه‌ش دوای وه‌فاتی مه‌لیك لویسی چوارده‌هه‌م.

1892: ده‌رچوونی یه‌كه‌مین ژماره‌ی گۆڤاری (الهلال)ی رۆشنبیری.

1920: بۆ یه‌كه‌مجار لوبنان هاته‌ بوون كه‌ بریتی بوو له‌و ناوچانه‌ی له‌ ژێر ركێفی ئینتیدابی فه‌ره‌نسیدا بوون، و ئه‌وه‌ش دوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عوسمانی، ئه‌و وڵاته‌ بریتیبوو له‌ شاخی لوبنان و پاشان ته‌رابلوس و به‌عله‌به‌ك و هرمل و باشووری پێوه‌لكا و هه‌مووی ناونرا ده‌وڵه‌تی لوبنانی گه‌وره‌.

1921: كردنه‌وه‌ی یه‌كه‌م قوتابخانه‌ی حكومی له‌ (عه‌ینكاوه‌) ی سه‌ر به‌ پارێزگای هه‌ولێر، له‌ لایه‌ن مه‌تران (ئیستفان جیری) سه‌رۆكی ئه‌سقه‌فه‌كانی پارێزگای كه‌ركوك.

1923: زه‌مینله‌رزه‌ له‌ شاری (تۆكیۆ) و (یۆكۆهاما) كه‌ بووه‌ هۆی وه‌فاتی 150000 كه‌س و ده‌ربه‌ده‌ربوونی زیاتر له‌ ملیۆنێك كه‌س.

1939: ئه‌ڵمانیا هێرشیكرده‌ سه‌ر پۆڵه‌نده‌ و ئاگری جه‌نگی دووه‌می جیهانی هه‌ڵگیرساند.

1969: موعه‌مه‌ر قه‌زافی هه‌ستا به‌ كۆده‌تایه‌كی سه‌ربازی سپی بۆ سه‌ر مه‌لیك محه‌مه‌د ئیدریسی سنه‌وسی و ده‌سه‌ڵاتی گرته‌ده‌ست له‌ لیبیا و دواتر ناسرا به‌ شۆڕشی فاتیح له‌ سێبته‌مبه‌ر.

1971: راگه‌یاندنی فه‌ڕمی دروستبوونی یه‌كیه‌تی كۆماره‌كانی عه‌ره‌بی كه‌ بریتی بوو له‌ میسر و لیبیا و سوریا، به‌ڵام ئه‌و یه‌كیه‌تیه‌ شكڵی بوو و هیچ رۆڵێكی نه‌بوو.

1971: راگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی قه‌ته‌ر.

1983: هێزه‌ ئاسمانیه‌كانی سۆڤیه‌ت فڕۆكه‌ی نه‌فه‌رهه‌ڵگری (بیونیگ 747)ی سه‌ر به‌ كۆریای باشووری خسته‌ خواره‌وه‌ و بووه‌ هۆی كوژرانی 269 سه‌رنشین.

1985: به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی په‌روه‌رده‌ی هه‌ولێر له‌ كاتی به‌عسدا به‌ بڕیاری (2279) ، 200 قوتابخانه‌ی گونده‌كانی هه‌ولێر له‌ قه‌زا و ناحیه‌ و گونده‌كان داخست.

1985: دۆزینه‌وه‌ی داروپه‌ردوی كه‌شتی (تایتانیك) كه‌ له‌ ناوجه‌رگه‌ی زه‌ریای ئه‌تڵه‌سی نوقم بووبوو و ئه‌وه‌ش دوای 73 ساڵ له‌ نوقمبوونی.

1991: ئاواره‌ كورده‌كانی پاكستان به‌مه‌به‌ستی باشكردنی گوزه‌رانیان له‌به‌رده‌م باره‌گای نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كاندا خۆپیشاندانیان سازدا.

1991: ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان دانینا به‌ ئیستونیا و لاتیفیا و لیتوانیا وه‌ك ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ.

1992: داننان به‌ ده‌ستوری سلۆفاكی كه‌ چووه‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌ له‌ 1ی ینایه‌ری 1993ز.

1994: كوژرانی هۆزانه‌وان (به‌كر عه‌لی)  له‌ خۆپیشانداندا، دژ به‌ بڕیاری پارێزگاری سلێمانی بۆ تێكدانی خانووی زیاده‌ڕه‌و، ئه‌ندامی یه‌كیه‌تی بێكارانی كوردستان بوو.

1995: ده‌رچوونی یه‌كه‌مین ژماره‌ی رۆژنامه‌ی (ره‌سه‌ن) له‌ دهۆك.

1995: دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌ی ئه‌كادیمیای كوردستان له‌ شاری هه‌ولێر.

1996: رۆژی ئاشتی له‌ كوردستان.

1996: سوتانی كتێبخانه‌ی د. نوری تاڵه‌بانی له‌ هه‌ولێر.

*1998: گۆڕینه‌وه‌ی دیله‌كانی نێوان یه‌كێتی و پارتی له‌ ئه‌نجامی شه‌ڕی ناوخۆ.

1999: زۆرینه‌ی ئاواره‌ ده‌ربه‌ده‌ره‌كانی یوگوسلافیا له‌ ئه‌نجامی شه‌ڕی ناوخۆدا گه‌ڕانه‌وه‌ زێدی خۆیان.

2000: دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌ی خوێنبه‌خشانی كوردستان.

2000: سه‌رۆكی 12 ده‌وڵه‌تی سه‌ر به‌ ئه‌مریكای باشوور داوای یه‌كگرتنی كیشوه‌ری ئه‌مریكای لاتین ده‌كه‌ن و به‌ ئاواتی ئه‌وه‌وه‌ن له‌ ساڵی 2002ز ئه‌م كاره‌ به‌ ئاكام بگات.

2003: ده‌رچوونی بڕیاری (129) ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌باره‌ی هاندانی وه‌به‌رهێنان له‌ هه‌رێم  .

2004: یاخیبوانی چیچان 1200  قوتابیان له‌ ناو قوتابخانه‌یه‌ك له‌ (بیسلان) له‌ روسیا ده‌ستبه‌سه‌ر كرد.

2008: گه‌رده‌لوولی گوستاڤ گه‌شته‌ كه‌نداوی مه‌كسیك.

2009: ئه‌نجومه‌نی باڵای ئیسلامی عێراقی (عمار الحكیم)ی هه‌ڵبژارد به‌ سه‌رۆك دوای باوكی (عبدالعزیز الحكیم).

2010: وه‌زیری كاروباری شه‌هیدان و ئه‌نفالكراوه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی عێراق رایگه‌یاند كه‌ 50 ملیۆن دۆلار ته‌رخانكراوه‌ بۆ 2000 خانوو بۆ كه‌سوكاری شه‌هیدان له‌ سنوری چه‌مچه‌ماڵ.

2010: ده‌ستپێكی هودنه‌ی راسته‌وخۆی نێوان ئیسرائیلیه‌كان و فه‌له‌ستینیه‌كان دوای چه‌ندین ساڵ له‌ پچڕانی، له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان به‌ ئاماده‌بوونی سه‌رۆكی ده‌سه‌ڵاتی نیشتمانی فه‌له‌ستینی (مه‌حمود عه‌باس) و سه‌ره‌ك وه‌زیرانی ئیسرائیلی (بنیامین ناتنیاهۆ) و هه‌رسێ سه‌رۆكی ئه‌مریكی باراك ئۆباما و سه‌رۆكی میسری (محه‌مه‌د حوسنی موباره‌ك) و مه‌لیكی ئه‌رده‌ن (عه‌بدوڵای دووه‌می كوڕی حسێن).

 

له‌دایكبوون:

1859: سه‌عد زه‌غلول، سه‌ره‌ك وه‌زیرانی میسر له‌ گوندی (ئیبانه‌)ی رۆژئاوای میسر.

1877: فرانسیس ئه‌ستون، زانای كیمیای به‌ریتانی و وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی كیمیای ساڵی 1922ز.

1921: گیرهارد فینلاند، گۆرانیبێژی ئه‌ڵمانی.

1928: ڕحمد الوائلی، شاعیر و زانای ئاینی شیعی عێراقی.

1933: ئان ریچاردز، ژنه‌ سیاسه‌تمه‌داری ئه‌مریكی.

1935: ئیهاب نافیع، ئه‌كته‌ر و فڕۆكه‌وانی سه‌ربازی میسری.

1939: له‌یلا توملن، ژنه‌ ئه‌كته‌ری ئه‌مریكی.

1941: تونی فه‌ره‌نجیه‌، ژنه‌ سیاسه‌تمه‌داری لوبنانی.

1945: مسته‌فا بابل، رۆماننوسی توركی.

1946: روه‌ موهیون، سه‌رۆكی كۆریای باشوور.

1950: فیل ماكجراو، نوسه‌ر و ده‌رونزانی ئه‌مریكی.

1952: هاله‌ سه‌رحان، ژنه‌ راگه‌یاندكاری میسری.

1955: سه‌فوه‌ت شه‌وادفی، زانا و بانگخوازی ئیسلامی میسری.

1956: ئه‌یمه‌ن زه‌یدان، ئه‌كته‌ری سوری.

1957: نه‌سیمه‌ زاهیر، ژنه‌ ئه‌كته‌ری سوری.

1958: كریم المحروس، سیاسه‌تمه‌داری به‌حره‌ینی.

1962: رود خولیت، یاریزان و راهێنه‌ری تۆپی پێی هۆڵه‌ندی.

1962: تونی كاسكارینۆ، یاریزانی تۆپی پێی ئیرله‌ندی.

1968: محه‌مه‌د عه‌تا، كه‌سایه‌تی میسری و به‌ پێی لێكۆڵینه‌وه‌كانی نوسینگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كانی فیدرالی ئه‌و یه‌كێك بوو له‌ ئه‌نجامده‌رانی هێرشه‌كانی 11ی سێبته‌مبه‌ری ساڵی 2001ز.

1969: هنینگ بیرگ، یاریزان و راهێنه‌ری تۆپی پێی نه‌رویجی.

1971: دیف ویتنبرگ، ئه‌كته‌ری ئه‌مریكی.

1971: هاكان شوكور، یاریزانی تۆپی پێی توركی.

1975: لونا الشبل، ژنه‌ راگه‌یاندكاری سوری.

1977: دیڤید ئه‌لبیلدا، یاریزانی تۆپی پێی ئیسپانی.

1978: مه‌روه‌ محه‌مه‌د، ژنه‌ ئه‌كته‌ر و راگه‌یاندكاری سعودی.

1979: كه‌ره‌م جابر، زۆرانبازی میسری.

1980: كریس ریگوت، یاریزانی تۆپی پێی ئینگلیزی.

1980: سامی ئه‌دجی، یاریزانی تۆپی پێی غانی.

1983: خۆسیه‌ ئه‌نتۆنیۆ رییس، یاریزانی تۆپی پێی ئیسپانی.

1989: دانییل ستوریدج، یاریزانی تۆپی پێی ئینگلیزی.

 

وه‌فات:

870: ئیمامی بوخاری، یه‌كێك له‌ به‌ناوبانگترینی زانایانی فه‌رمووده‌ و دانه‌ری كتێبی (سه‌حیحی بوخاری).

1557: جاك كارتییه‌، ده‌ریاوان و دۆزه‌ره‌وه‌ی فه‌ره‌نسی.

1648: مارین میرسین، زانای بیركاری فه‌ره‌نسی.

1715: مه‌لیك لویسی چوارده‌هه‌م، مه‌لیكی فه‌ره‌نسه‌.

1967: ئیلسی كوخ، ژنه‌ پاسه‌وانی به‌ندیخانه‌ی نازیه‌كان و بكوژی به‌ندكراوه‌ جوله‌كه‌كان و دوژمنانی نازیه‌كان.

1970: فرانسوا موریاك، نوسه‌ری فه‌رنسی و وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی ئه‌ده‌بی ساڵی 1952ز.

1981: ئه‌لبرت شبیر، ئه‌ندازیاری ته‌لارسازی و سیاسه‌تمه‌داری ئه‌ڵمانی و به‌ڕێوه‌به‌ری به‌رهه‌مهێنانی چه‌كی ئه‌ڵمانیای نازی له‌ میانی جه‌نگی دووه‌می جیهانی.

1988: لویس ئه‌لفاریز، زانای  فیزیای ئه‌مریكی و وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی فیزیای ساڵی 1968ز.

1994: به‌كر عه‌لی، هۆزانه‌وان، له‌ پارێزگای سلێمانی، ئه‌ندامی یه‌كیه‌تی بێكارانی كوردستان.

2004: شێخ ئه‌حمه‌د كفتارۆ، موفتی سوریا.

2007: فیلیام سچرویف، یاریزانی تۆپی پێی سلۆفاكی.

2011: كه‌مال سه‌لیبی، مێژوونوسی لوبنانی.

 

جه‌ژن و بۆنه‌كان:

رۆژی ئاشتی جیهانی.

جه‌ژنی سه‌ربه‌خۆیی له‌ ئۆزبه‌كستان.

رۆژی ده‌ستوور له‌ سلۆفاكیا.

رۆژی زانیاری له‌ روسیا.

رۆژی مامۆستا له‌ سه‌نگافوره‌.

 

 PUKmedia ئا/حسێن هه‌ڵه‌بجه‌یی