داعش‌و ئاسایشی نــەتەوەیی

كۆڕی هاوبه‌شی مه‌لابه‌ختیارو ساڵح موسلیم له‌ هۆڵه‌ندا

هۆڵەندا.. "داعش‌و ئاسایشی نــەتەوەیی״ لەكۆڕێكی هاوبەشدا

رۆژی 15-11-2014 له‌شاری رایزڤاك له‌هۆڵه‌ندا به‌هاوكاری رێكخراوی فێدكۆم كۆڕێكی هاوبه‌ش به‌ ناونیشانی (داعش و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی) بۆ مه‌ڵا به‌ختیار لێپرسراوی ده‌سته‌ی مه‌كته‌بی كارگێڕی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و ساڵح موسلیم هاوسه‌رۆكی په‌یه‌ده‌ به‌ئاماده‌بوونی ژماره‌یه‌كی به‌رچاو له‌ ره‌وه‌ندی كوردی له‌ وڵاتانی ئه‌وروپا به‌ڕێوه‌چوو، له‌ كۆڕه‌كه‌دا مه‌لابه‌ختیار بابه‌تێكی به‌ناوی (سه‌له‌فیه‌ت، دوژمنی نه‌ته‌وه‌و دیموكراسی)، ساڵح موسلیم بابه‌تێكی به‌ناوی (خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراسی، پڕۆژه‌یه‌كی دیموكراسی بۆ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست) پێشكه‌ش كرد، ئه‌مه‌ش ده‌قی هه‌ردوو بابه‌ته‌كه‌یه‌:

"سەلەفییەت، دوژمنی نەتەوەو دیموكراسی"

مه‌لا به‌ختیار‌:

ئەم كاتەتان باش
زۆر سوپاس بۆ ئامادەبوونتان، سەربەرزتان كردین‌و قەرزاربارتان كردین
خۆشحاڵم كە ئەو هەموو هەڤاڵ‌و دۆست‌و كوردە دڵسۆزە دەبینم. لەلای خۆشمەوە بەراوردێكم كرد، ساڵی (1984) سەرۆكی وەفدی یەكێتی بووم بۆ ئەوروپا‌و هاتینە ئەم هۆڵەندایە، یەك لێپرسراوی سیاسیی ئەم وڵاتە ئامادەنەبوو بمانبینێ‌، بەڵام ئێستا خۆتان بینیتان، سەرۆكی حزبەكان، پەرلەمان‌و وەزارەتی دەرەوە، سەرۆكەكان هەموویان دەمانبینن، بەجەنابی كاك ساڵح موسلیم‌و هەموومانەوە. ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە كە ئاستی كێشەی نەتەوەكەمان، بەرزبۆتەوە بۆ ئاستی جیهانی‌و خۆشحاڵین كە جارێكی تر دەتوانین لەوڵاتێكی وەك هۆڵەندا، كۆڕێكی تری ئاوا ببەستین. ئەوەندەشی ئاگادارم نەك هەر لەهۆڵەنداوە، بگرە لەوڵاتانی تریشەوە میوانێكی زۆر تەشریفیان هێناوە بۆ ئێرە‌و بەخێرهاتنیان دەكەم.
زۆر سوپاسیش بۆ برای ئازیزم كاك ساڵح، كە یەكێكە لەسیمبولە جوانەكانی ئەمڕۆی خەباتی نەتەوەیی، رزگاری‌و دیموكراسی، ئاسوودەشم كە پەیوەندییەكی هاوچارەنووس‌و هاوبیرو باوەڕیم لەگەڵیدا هەیە. ئومێدەواریشم هەموومان پێكەوە، هەموو هێزەكان پێكەوە، هەموو هێزەكانی پێشمەرگەو شەڕڤانان‌و گەریلا پێكەوە، بتوانین ئەو هەلومەرجەی بۆ میللەتەكەمان هاتۆتە پێشەوە‌و رەخساوە، بیقۆزینەوە. قۆستنەوەشی بێگومان دیقەتی دەوێ‌، بەرنامە‌و بڕیاری دەوێ‌ لەئاستی گۆڕانكارییەكان، رووداوەكان‌و پێشهاتەكانیش.
تەوەرەكانی بابەتەكە
بابەتەكەم (سەلەفییەت، دوژمنی نەتەوەو دیموكراسییە). بەسەر ئەم تەوەرانەدا دابەشكردووە، یەكەم، سەلەفییەت وەك چەمكێكی تۆتالیتاری. دووەم، دیموكراسی وەك چەمكێكی گەردوونی، بەڵام دوژمنی تۆتالیتاریزم. سێهەم، خەباتی نەتەوەیی دوو سەدە لەمەوبەر‌و خەباتی هاوچەرخی كوردایەتی ئێستامان. چوارەم، چی بكەین بۆ ئەوەی ئەم هەلومەرجە باش بقۆزینەوە‌و نەتەوەكەمان جارێكی تر نەگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم؟.
پێموابێ‌ سەلەفییەت ئەوەندە نابووت بووە، ئێستا هەمووتان دەزانن سەلەفییەت مانای چییە، لەبەر ئەوە بازۆر نەچینە بنج‌وبنەوانی‌و بڵێین موشەرەعین چییان وتووە‌و ئیمامەكان چییان وتووە، ئیبن تەمییە چی وتووە، شافعی، حەنەفی‌و هەموو ئەمانە چییان لەسەر سەلەفییەت وتووە، دواتر وەهابییەت چۆن سەریهەڵداوە، ئینجا رەوتی سەلەفی لەناو ئیخوان موسلمین چۆن چوونەتە دەرەوە، چونكە ئەمانە ئێستا بوون بەباسی سەردەم لەهەموو رۆژنامەو گۆڤارەكانی دنیا. تەنها ئەوەندە دەمەوێ‌ بڵێم مەترسی سەلەفییەت، لەوەدایە سەلەفییەت بەتەنها تەركیز ناكاتە سەر دین، تەركیز ناكاتە سەر مەسەلە رۆحییەكان، بەڵكو سەلەفییەت تەركیز دەكاتە سەر سەپاندنەوەی دین، مەزهەب‌و دەسەڵاتی سیاسی. مەترسی سەلەفییەتیش لەمەدایە.
دەیەوێ‌ دین‌و مەزهەب بگێڕێتەوە بۆ دەق، بیگێڕێتەوە بۆ شەریعەت، بۆ سەرەتای سەرهەڵدانی ئایینی ئیسلامی پیرۆزو ئینجا دەقاو دەق، بەبێ‌ رەچاوكردنی هیچ گۆڕانكارییەك، گۆڕانكاری ئابووری، تەكنەلۆجی، كۆمەڵایەتی، فكری، فەلسەفی، نەتەوەیی، دیموكراسی، ئازادی، مافی ژن، مافی منداڵ‌و هەموو دیاردە تازەكانی ژیان‌و مرۆڤایەتی، هیچی ئەمانە لەلای سەلەفییەت نرخی نییە. نەك هەر نرخی نییە، بەڵكو سەلەفییەكان پێیانوایە ئێستا ئێمە لەسەردەمی جاهیلییەتدا دەژین، لەسەردەمی كوێرەوەریدا دەژین. (بەرامبەر بەجاهیلییەت، كورد دەڵێت كوێرەوەری)‌و هەر ئەوان دەتوانن ئێمە ببەنەوە بۆ دنیای پێشكەوتن، رزگاری‌و ئازادی، كە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەكانی ناوەڕاست‌و سەرەتای سەركەوتنی خەلافەتی ئیسلامی ئەوكاتە.
مەترسییەكانی سەلەفییەت
ئەمەش مەترسییەكی ئێجگار گەورەیە لەسەر مرۆڤ، لەسەر فكر، لەسەر بیروباوەڕ، لەسەر ئایدۆلۆجییەت، لەسەر فەلسەفە، لەسەر پێكەوەژیان‌و لەسەر هەموو گۆڕانكاریی‌و پێشكەوتنانەی هەیە. مەترسیدارترین خاڵی سەلەفییەت ئەوەیە كە ئەمانە سەراپاگیرین- تۆتالیتارین. (سەراپاگیری، واتە: هیچ ئایدۆلۆجییەتێكی قبوڵ نییە. هیچ فەلسەفەیەكی جیاوازی قبوڵ نییە. بیروباوەڕی دیموكراسی قبوڵ نییە. خەباتی نەتەوەیی قبوڵ نییە، سنوری جوگرافیایی نیشتمانی قبوڵ نییە. ئازادیی مرۆڤی قبوڵ نییە. سەربەستی ژنی قبوڵ نییە). بەپێچەوانەوە سەلەفییەت تەنها شتێكی قبوڵە، ئەویش ئەوەیە، كە دەبێ‌ ئێمە هەموومان وەك قۆزاغە بچینە ناو ئەو دەقانەی كە خۆیان تەفسیری تایبەتی بۆ دەكەن. ئەمەش كێشەیەكی ئێجگار گەورەیە.
بێگومان، سەرهەڵدانی سەلەفییەت بەدرێژایی مێژوو كێشە بووە، نەك ئێستا بەڵكو لەسەدەی یەكەمی هیجری كە سەلەفییەت سەری هەڵداوە، لەسەدەی دووەهەم، سێهەم‌و چوارەمی هیجریش، هەتا دەگاتە سەدەی نۆزدەهەم، كە وەهابییەت وەكو دوا قوتابخانەی سەلەفییەت سەریهەڵداوە‌و توانیوێتی لەدوورگەی عەرەبیشدا سەركەوتنی گەورە بەدەستبهێنێ‌، هەمیشە سەلەفییەت، لەگەڵ ئێمەو مانان نەك كە دیموكراتین، نەك كە دەمانەوێ‌ نەتەوەكەمان لەبەدبەختییەكی سەدان ساڵە رزگار بكەین. بگرە لەگەڵ قوتابخانەكانی تری ئیسلامی، لەگەڵ هەموو مەزهەبەكانی تری ئیسلامی‌و هەتا لەگەڵ تەفسیرە جیاوازەكانی ئیسلام خۆشیدا كێشەی هەیە. لەسەردەمی خەواریجەوە هەتا ئێستا. كێشەی ئێجگار گەورەی هەیە، ئیشی ئەمان تەنها سەركوت كردنە، سەربڕینە، ئەنفالكردن‌و بەكەنیزەك بردنی ژن‌و كچی نەتەوەكانەو فرۆشتنیانە لەبازاڕەكانی هەراجی فرۆشتنی مرۆڤ. ئەمە ئیشی سەلەفییەتە.
لەم سەردەمەدا، سەلەفییەت زۆر مەترسیدارترە لەسەردەمەكانی پێشووتر، لەسەدەی یەكەمی هیجری، دووەم‌و سێهەم، سەدەكانی ناوەڕاست، لەسایەی خەلافەتەكانی ئومەویی‌و عەباسی، نەخێر سەفەوی، نەخێر عوسمانی، نەخێر ئێستا هەتا عەرەبی خۆیان، نەخێر هەتا ئیخوان موسلیمین خۆیان، ئەمانە ئەوانەیان قبوڵ نەبووبێ‌، بێگومان ئێوە لاتان سەیر نەبێ‌ لەشنگالدا ئاوامان بەسەر دەهێنن. ئەمە شتێكی تازە سەرهەڵداو نییە، بەڵكو بڕوایان وایە. فكرو ئایدۆلۆجییەتیان وایە. ئەمانە كۆمەڵێكی عەقلی نین، جەماعەتێكی نەقلین. نەقلیش، بەئینتقائی هەندێ‌ ئایەتی پیرۆزی قورئان، هەندێ حەدیسی پیرۆز لێرەو لەوێ‌ دەهێنن، هەندێی ئیجتیهاد دەهێنن، كۆلاجی دەكەن، دەیكەن بە بەرنامەو بەستراتیجی خۆیان، پاشان دەیكەن بەحوكمڕانی خۆیان، تۆ بتەوێ‌‌و نەتەوێ‌ دەبێ‌ ئەوە قبوڵ بكەیت، جولەكە بی دەبێ‌ قبوڵی بكەیت، كورد بی، ئێزدی بی، كاكەیی‌و مەسیحی بی دەبێ‌ قبوڵی بكەیت. قبوڵی ناكەیت، بێگومان یا سەرت دەپەڕێ‌، یان ئەنفال دەكرێیت، چونكە رێگەی ترت لەبەردەمدا نییە.
لەبەرئەوە ئەمە مەترسییەكی ئێجگار گەورەیە سەری هەڵداوە، بەبڕوای من، بۆ دەڵێم دوژمنی نەتەوە؟ چونكە راگەیاندنی خەلافەت لەسەر دەستی ئەبوبەكری بەغدادی، سەرهەڵدان‌و بەهێزبوونی سەلەفییەت، لەدوو دەوڵەتی  گرنگی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە دوو بەشی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، عیراق‌و سوریا، باشورو رۆژئاوا. مەترسی ئەمانە، ئەوەندەی لەسەر میللەتانی وەكو كوردە، كە لەسەنگەری ئازادیخوازیدایە، بەبڕوای من ئەمانە ئەوەندە مەترسی نین لەسەر دەسەڵاتی ناسیۆنالیزمی عەرەبی، لەسەر ناسیۆنالیزمی توركی، چونكە كۆمەڵێك مەسەلە ئەوان كۆدەكاتەوە، بەڵام كەمترین مەسەلە ئێمە لەگەڵ ئەوان كۆدەكاتەوە. چونكە ئێمە تەنها یەك رێگەمان هەیە، رزگاری نیشتمان، نەتەوە‌و دیموكراسی‌و هیچ رێگەیەكی ترمان نییە. لەناو كوردستانداو لەناو سەنگەرەكانی كوردایەتیدا، رێگەیەك هەیە، ئەویش كوردایەتییە بۆ رزگاری‌و دیموكراسی، ئەوانیش هیچ كام لەمانەیان قبوڵ نییە، بەڵام لەناو عەرەبدا كۆمەڵێك مەسەلە هەیە كە كۆیان دەكاتەوە. بچن بۆ سعودیە ئیشیان ئاسانە، بچن بۆ كەنداو ئیشیان ئاسانترە لەكورد. نەخێر لەسوریا، لەناوەڕاست‌و باشووری عیراق لەكورد زیاتر ئیشیان ئاسانترە، خۆ بەگاڵتە ئێستا ئەوان (60 بۆ 70) هەزار چەكداریان نییە.  لەكوێ‌ دروستیان كرد؟ ئەگەر زەمینەی سایكۆلۆجی، زەمینەی رۆحی، زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و مەزهەبی نەبێ‌، حەفتا بۆ هەشتا هەزار چەكدار لەدەوریان كۆدەبێتەوە، هەزاران كەسیش سۆزی لەگەڵیاندایە، ئەمە بەڵگەی ئەوەیە كە كۆمەڵێ‌ مەسەلەی هاوبەش هەیە لەوێ‌، بەڵام مەسەلەی هاوبەش لەگەڵ كورددا نییە. بۆیە دەبێ‌ وەكو كورد، مەسیحییەكان، ئەرمەنییەكان، چەركەسییەكان، ئازەرییەكان‌و بلوجییەكان، نەتەوەی تری وەكو كورد، دەبێ‌ زۆرتر لەمان بترسین، چونكە ئەوان باوەڕیان وایە ئاسانترە لەناو عەرەبدا، ئاسانترە لەناو توركدا، كە خەلافەتی عوسمانی هەبووە، ئیش بكەن بۆ ئەوەی تێكستەكان بهێننەوە، بژێننەوەو بسەپێننەوە، بەڵام قورسە لەناو نەتەوەیەكدا كە ئەو خەلافەتەی نەبووە ئەمان بەئاسانی دەستەمۆی بكەن‌و لەقاڵبی سەلەفییەتی بدەن. بۆیە رقێكی زۆریان لەئێمەو مانانە، لەنەتەوەكانی وەكو كوردە، هەروەها لەمەزهەب‌و دینەكانی غەیرە ئیسلامە لەناوچەكەی ئێمەدا. نمونەی شنگالیشمان بینی كە چیان بەسەرهێناین‌و ئەوەش كۆبانێ‌ دەبینین كە چیمان بەسەر دەهێنن. هەروەها سیناریۆی تریشان بەدەستەوە دەبێ‌، ئەگەر لێرەو لەوێ‌ سەربكەون.
كێشەیەكی گەورەیە
ئەمە چەمكە تۆتالیتارییە، هەروەكو جارێك لەڕاگەیەندراوێكدا وتمان «دۆستی نییە، سنوری جوگرافاشی نییە». ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە، چونكە دۆستی نییەو هەمووی دوژمنە. یان من یان دوژمن. هەرچی هەیە دوژمنە. جەوهەری راستەقینەی تۆتالیتاریزمیش ئەمەیە. كە هیچ قبوڵ ناكەیت، تەنها خۆت نەبێ‌. كە قبوڵیشی ناكات، نایات گفتوگۆ بكات، خەلافەت رادەگەیەنێت، شمشێر رادەكێشی‌و سەر دەپەڕێنێ‌. ئەمەش كێشەیەكی ئێجگار گەورەیە. ئەمە تەوەری یەكەم.
تەوەری دووەم، دیموكراسییە. دیموكراسیش یەكێكە لەفەلسەفە گەردونییەكان‌و لۆكاڵی نییە. هەموو نەتەوەكان، هەموو پێكهاتەكان، هەموو ئایینەكان‌و مەزهەبەكان دەتوانن لەچوارچێوەی ستراتیژی دیموكراسیدا خۆیان بدۆزنەوە. بەپێی تایبەتمەندێتی خۆیان. كورد بەپێی تایبەتمەندێتی خۆی، بلوج، ئەڵمان، فەرەنسا، هەرچی نەتەوەی دنیا هەیە، بەپێی تایبەتمەندێتی خۆی، لێكۆڵینەوە لەم چەمكە گەردوونییە بكات‌و بەكاریشی بهێنێت. ئەم چەمكە سەراپا دژی چەمكی سەلەفییەتە.
ئامادەبووان!
كەوابێ‌ ئێستا دوو ستراتیجی جیاواز لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چڕ بۆتەوە. لەڕۆژئاوا، سەدەی هەژدەهەم، نۆزدەهەم‌و بیستەهەم، یان هەزارەی دووهەم، تا كۆتایی هەزارەی دووهەمیش، دیموكراسی لەڕۆژئاوا سەركەوتنی بەدەستهێنا، بەهەموو شەڕو شۆڕەكانییەوە. شەڕی كاسۆلیك‌و پرۆتستانت، سی ساڵەی یەكتر كوشتن، پێنج ملیۆن قوربانی سەردەمی رۆشنگەری‌و رێنیسانس، چاكسازی ئایینی، هەموو ئەمانە لەئەوروپا تەواو بووە. ئەوەی تەواو نەبووە، ئاخیرەن شەڕە، شەڕی سەروماڵ، ئەم شەڕەیە كە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەگەڵ هێزە سەلەفییەكان، كورد دەرگیری بووە، لەوەش دەچێت مێژوو، نەتەوەی كوردی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵبژاردبێ‌، وەكو نەتەوە پێشكەوتووەكانی فەرەنسا، ئەڵمانی‌و ئیتاڵی، ئەو شەرەفە لەمێژووی خۆیدا تۆمار بكات، ئەویش تێكشكاندنی دوا سەنگەرەكانی سەلەفییەت دەبێ‌ لەسەر ئاستی هەموو دنیا.
 پشكی شێر بەر كورد دەكەوێت
ئەمجارەیان لەم شەڕە چارەنووسسازەدا، ئەگەر بتوانین دەوڵەتی خەلافەت، یان داعشەكان تێكبشكێنین، ئەوا پشكی شێر لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەر كورد دەكەوێ‌. ئەوە باشوورو ئەوەش رۆژئاوا، بێگومان هەڵوێستە جوامێرەكانی باكووری كوردستان، گەریلاكان‌و پەكەكە دیارە، ئەوەندەی منیش بیستبێتم لەڕۆژهەڵاتی كوردستاندا، هیچ حزبێك نەبووە ئامادەنەبێ‌ كە شەڕ لەگەڵ داعش بكات. هەروەها خۆپیشاندانەكان لەئیلامەوە بیگرە هەتا دەگاتە نزیكی ورمێ‌، ئەوە نیشاندەدات كە كورد دەركی ئەركی سەرشانی خۆی كردووە بەرامبەر بەم دوژمنانەو دەشزانێ‌ دواهەمین مەترسی‌و دواهەمین دوژمنی سامناك بەرامبەر نەتەوەكەمان، ئەم سەلەفییانەن كە سەریان هەڵداوە‌و دەبێ‌ شەڕیان بكات. یەكەمجارە لەمێژووی خەباتی رزگاریخوازیی نەتەوەكەماندا، لە(91) شاری (31) وڵاتی ئەوروپا، خۆپیشاندان بۆ كۆبانێ‌ دەكرێ‌. ئەمەش یەكەمینجارە‌و لەمێژوودا شتی وا رووینەداوە. هەتا بۆ هەڵەبجەش ئەمە رووینەداوە، بۆ؟
چونكە كورد لەتراجیدیای هەڵەبجەوە، دەرسێكی گەورەی وەرگرتووەو دەزانێ‌، ئەگەر كۆبانێ‌ بەدەردی هەڵەبجە بچێ‌، مەترسییەكی گەورەیە. بۆیە ئازاری برینی هەڵەبجە، وادەكات هەموو كوردێك لەسەرانسەری دنیا بێتە سەرجادە بۆ ئەوەی كۆبانێ‌ بەدەردی هەڵەبجە نەچێ‌. چونكە قوڵترین برینی ئێمە هەڵەبجەیە‌و نایانەوێ‌ جارێكی تری برینێكی قووڵتری وەك هەڵەبجە، لەناخ‌و ویژدانی ئێمەدا رووبداتەوە.
ئامادەبووان!
ئێوە دیقەت لەلێدوانی كاربەدەستە گەورەكانی رۆژئاوا بدەن، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا، وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا‌و.. تاد، كە دەڵێن «كورد لەباتی جیهان بەرگری لەئازادیی دەكات». ئەمە تایتڵێكی بێ‌ ناوەرۆك نییە. لەپشتی ئەم تایتڵەوە دنیایەك مانای جوان بۆ كورد هەیە. بەشبەحاڵی خۆم، جوانترین‌و خۆشترین شتێك كە لەمێژووی سیاسیی خۆمدا بیستبێتم، ئەو لێدوانانەیە كە دەڵێن «كورد، لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەباتی ئازادیخوازانی دنیا شەڕ دەكات». هیچ لێدوانێك بەهێندەی ئەو لێدوانە، منی ئاسوودە نەكرد‌و هەستم كرد ئەو هەموو ساڵەی خەباتی پێشمەرگایەتیمان بەفیڕۆ نەچوو، واخەریكە بۆ نەوەكانی ئاییندەمان دێتەبەر. ئەمە زۆر گرنگە كە كورد لەباتی ئازادیخوازانی دنیا، لەدوو بەشی كوردستان شەڕ دەكەین.
لەم دانیشتنانەی ئێرەمدا، هەروەها لەدانیشتنەكانی سویسراو ئیتاڵیاش، لەمانگ‌و نیوی رابردودا، ئەم رستەیەم بۆ هەموو ئەو كاربەدەستانە دووبارە دەكردەوە، كە «بۆتان دەركەوت لەسەد ساڵی رابردوودا، هەموو حكومەتەكانی ناوچەكە لەبەدیهێنانی دیموكراسی شكستیان هێنا، لەوڵاتێكدا كە وڵاتی هەمووان بێ‌، هی هاووڵاتی بێ‌». كە داعشیش سەریهەڵدا، ئاوا باسم كرد، كە سەرۆكی ئێستای سوریا، سێ‌ سەد هەزار هاووڵاتی خۆی دەكوژێ‌، بەڵام كە داعش سەریهەڵدا، ناتوانێ‌ سێ‌ سەد داعشیش بكوژێ‌.
ئەم حكومەتانە هەموویان شكستیان هێناو دەركەوت بەحكومەتەكان، نە ئاسایش، نەئاشتی‌و نەئازادیش ناپارێزرێ‌. ئەوەتا گەلانی وەكو كورد دەتوانن ئەمكارە بكەن. لەڕۆژئاوا ئەوەتا وادەكرێت، لەباشووریش هەروا. ئەمە یانی چی؟
بێگومان شیكردنەوەكانم بۆ ئەوان وابوو، كە ئێوە ئیتر نابێ‌ لەچاوی حكومەتەكانەوە سەیری گەلانی رۆژهەڵات بكەن. دەبێ‌ لەچاوی گەلانی رۆژهەڵات‌و كێشە كۆمەڵایەتییەكانی خەڵك‌و ئەركە ستراتیجییەكانی دیموكراسییەوە، سەیری چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەن، بۆئەوەی جارێكی تر زەمینەی سەرهەڵدانەوەی داعش‌و ماعش، نەمێنێ‌.
لێرەوە دێمە سەر تەوەری سێهەم. كە ئەویش مەسەلەی كوردایەتییە. كە ئەم تەوەرەش دوو بەشە.
ئامادەبووان!
كوردایەتی، یەكێكە لەڕێگە پیرۆزەكانی هەموومان، كە لەسەدەی هەژدەهەمەوە، بەمانای كوردایەتی بۆ رزگاركردنی خاك، نیشتمان‌و ئازادی هەیە، بەڵام ئەگەر دیقەت لەمێژووی خۆمان بدەین، كوردایەتی بەسێ‌ قۆناغدا تێدەپەڕێت، كە ئەمە قۆناغی سێهەمێتی. قۆناغی یەكەمی، قۆناغی كلاسیكی كوردایەتییە. كە خۆتان دەزانن سەرۆك عەشیرەت، شێخ، هەموو ئەو پێكهاتەیەی كە ئەوكاتە هەمانبوو، شەرافەتمەندانە بەرگریان لەكورد دەكرد، لەهەمو شوێنێك لەشوێنەكان، هەتا حزبی هیواو كۆمەڵەی هێڤی لەباكوور دروست دەبێ‌، كوردایەتی لەسەر دەستی شێخ‌و ئاغاو پیاوە ناودارەكانی ئەوكاتە بووە. ستراتیجی ئەوكاتەش خەباتی چەكداری بوو. هەموو هانایان بۆ خەباتی چەكداری دەبرد. قەڵایان هەبوو، دەچوونە ناو قەڵاكان، شكستیان دەخوارد، دەچوونە شاخەكان، شكستیان دەخوارد، دوای ماوەیەك سەریان هەڵدەدایەوە، بەردەوام ئەم سیناریۆی كوردایەتی چەكدار، لەسەدەی هەژدەهەم‌و نۆزدەهەم، هەتا كۆتایی سەدەی بیستەمیش بەردەوامە. ستراتیجی زاڵ لەكوردایەتیدا خەباتی چەكدارییە. لەكاتێكدا لەهیچ بەشێكی كوردستان، خەباتی چەكداری نەیتوانی بەهیچ شێوەیەك، نیوەی ستراتیجی ئازادی ئەم میللەتەی ئێمە بەدیبهێنێ‌. تەنها توانیوێتی نەتەوەكەمان بپارێزێ‌‌و كەلتوری بەرگری لەنەوەیەكەوە بەنەوەیەكی تر بسپێرێ‌. ئەمەش شەرەفێكی گەورەبوو.
لەدوای دروست بوونی حزب‌و هاتنی ئایدۆلۆجییەت، ستراتیج، فەلسەفە، دیموكراسییەت، تێكەڵاوبوون بە بەرنامەكان، بەتایبەتی لەدوای دامەزراندنی كۆماری مەهاباد، كوردایەتی لەقۆناغی كلاسیكییەوە، پێدەنێتە قۆناغێكی تری پێشكەوتوو. لەم قۆناغەشدا، بێگومان دیسانەوە ستراتیجی كورد ئەگەرچی لەشاخەوە هاتە شار، رێكخستن هاتە شار، چوونە ناو كرێكار، چوونە ناو چین‌و توێژەكانی تر، بەڵام ماوەیەكی زۆری نەخایاند لەدوای رووخانی كۆماری مەهاباد، دیسانەوە لەساڵی (1961)دا ستراتیج هەر بووەوە بەشۆڕشی چەكداری لەكوردستاندا، هەتا ساڵی (1975) كە خیانەتنامەی جەزائیر روویداو كارەساتێكی گەورە لەكوردستاندا رویدا. لەساڵی (1975 هەتا 1976) یەك ساڵ مات بووین، دیسانەوە خەباتی چەكداری هاتەوە گۆڕێ‌، هەتا راپەڕین.
راپەڕینی 1991، خاڵی وەرچەخانە
بەخوێندنەوەی من، راپەڕین لەباشوری كوردستان (1991)، خاڵی وەرچەخانی هاوچەرخە لەسەرەتای كوردایەتی هاوچەرخدا، سەركەوتن لەشار بەدیهات، لەشاخ بەدینەهات. بەدانوستاندن بەدینەهات، بە بەیانی ئازار بەدینەهات، چونكە مەحاڵە لەهیچ حكومەتێك لەحكومەتەكان، دیموكراسی نەبێ‌، تۆ بتوانی ئۆتۆنۆمی دابین بكەیت. دیموكراسی نەبێ‌، تۆ بتوانی فیدراڵ دابین بكەیت. ئەمەش مەحاڵە، دەریشكەوت مەحاڵە. تاقە فیدراڵیش لەدنیادا، كە بەهۆی راپەڕین‌و داگیركردنی كوێتەوە، بەبێ‌ مەركەز، ئێمە لەباشووری كوردستان رامانگەیاند، تیزێكی تازەیە. چونكە تەرازووی هێز گۆڕاو گۆڕانكارییەكان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەقازانجمان بوو. بەبێ‌ هیچ رێككەوتنێك، (ئێوە بچن هەم موشەرەعەكانی فیدراڵ، یاسای فیدراڵ‌و دەستوری فیدراڵ بخوێننەوە، لەهەموویاندا دەوترێ‌ كە فیدراڵ دەبێ‌ بەرێككەوتن لەگەڵ ناوەندا بێ‌)، بەڵام تاقە فیدراڵ لەدنیادا بەبێ‌ رێككەوتن لەگەڵ ناوەند، هەتا بەبێ‌ رێككەوتن لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی عیراق، رامانگەیاند، فیدراڵی باشووری كوردستانە. بۆ؟
چونكە خاڵێكی وەرچەرخان لەكوردایەتی دێتەدی، ئەویش راپەڕینی شارەكانە كە لە(99%)ی خەڵك لەگەڵ راپەڕین‌و لەگەڵ هەڵبژاردن‌و فیدراڵ‌و حكومەت بوو. ئەمە سەرەتایەك بوو، سەرەتایەك كە تێكەڵ بەهاوكێشە سیاسییە تازەكان كرا. دەوڵەتان پشتیوانییان كرد، بڕیاری (688)ی ئەنجومەنی ئاسایش لەگەڵی بوو، ئینچەرلیكی لەگەڵ بوو، هیچ حكومەتێك نەیتوانی وەكو جاری جاران پیلانی لێ‌ بگێڕێ‌. تائێرەمان هێناوە‌و با نەچینە ناو وردەكارییەوە. چونكە ئەگەر چووینە ناو وردەكارییەكانەوە، ئیتر دەبێ‌ وەسفی خۆمان بكەین، بەڵام دەریشكەوت هەموو ئەو قسەو ئەو رەخنانەی كە نابەجێ‌ بوون، نا بابەتی بوون لەسەر ئەم ئەزموونە، گوایە بەرگەی هیچ ناگرێ‌، بەرگەی دوژمن ناگرێ‌، لەیەكەمین مەترسی كە بكەوێتە سەری، ئەم ئەزموونی دەسەڵاتە تێكدەشكێ‌! بەڵام نەك وادەرنەچوو، بەڵكو ئەو ئەزموونەی كە زۆر فشاری نابابەتی دەكرایە سەر، ئێستا بەشێوەیەك خۆی گرتووە، كە ئێستا بەدرێژایی (1100) كیلۆمەتر، پێشمەرگە بەرگری لەسەربەرزی ئێوە دەكات. ئەمەش خاڵی دەستپێكی وەرچەرخانی كوردایەتی هاوچەرخە، كە زۆری نەخایاند، دوو ساڵ سێ‌ ساڵ دوای ئەوە، پەڕییەوە بۆ باكووری كوردستان. خەبات لەشاخ، لەقەندیل لەگارێ‌وە گۆڕاو چووە ناو شارەكانەوە. لەناوشارەكانیش خۆپیشاندان دەستیپێكرد، لەهەڵبژاردندا بەشدارییان كرد،  جۆرەها رێكخراوی حزبی دروستبوو، لەكەمەوە چوونە ناو پەرلەمانی توركیا‌و هەتا ئێستا كە رێژەیەكی باشیان هەیە‌و خۆتان دەیبینن. بۆیە ئێستاش ناكرێ‌ قسە لەتوركیایەكی دیموكرات، قسە لەتوركیایەكی ئازاد بكرێ‌، ئەگەر قسە لەگەلی ئێمە لەباكووری كوردستان نەكرێ‌‌و یەكەمین دەنگی گوێ‌ لێگیراو بۆ هێزی دیموكراتی، هێزە دۆستەكان‌و هێزە هاوپێناوەكانی ئێمەن لەباكووری كوردستان، كە هەم لەپەرلەمان دەنگیان زوڵاڵە، هەم لەخۆپیشانداندا دەنگیان زوڵاڵە. كە تەنها لەیەك خۆپیشانداندا لەشارەكانی كوردستان، زیاتر لە سی كەس شەهید دەبێ‌‌و بەسەدان كەسیش بریندارو دەربەدەر دەبێ‌ بۆ بەرگریكردن لەكۆبانێ‌. ئەمە درێژەپێدانی قۆناغێكی تازەو ئەركێكی تازەیە لەكوردایەتی هاوچەرخ.
ئەم كوردایەتی هاوچەرخەش، ترۆپكی زیاتر هەڵچوو، سەركەوت، لەباشوور لەدامێنەوە بۆی رۆیشتین، لەباكوور گەیشتە ناوقەد، لەڕۆژئاواش بەرز بۆوە بۆ لوتكە. ئێستاش كوردایەتی هاوچەرخ، بەمانای راپەڕین، خۆپیشاندان، ئازادی، راگەیاندنی ئیدارە‌و بەرگری مەدەنی‌و سەربازی، ئەمە بەرگرییە، چونكە ناتوانین بڵێین بەشۆڕشی چەكداری ئەمەمان بەدیهێناوە، ئەوە هەڵەیە. چونكە پەیەدە، یا یەپەگە‌و شەڕڤانان بڵێن شۆڕشی چەكدارییان كردووە، نەخێر شكستی ناسیونالیزمی عەرەبی لەسوریا، هەلومەرجێكی هێنایە پێشەوە، خۆپیشاندان‌و راپەڕین لەسەرتاسەری سوریا، بەڕۆژئاواشەوە دەستیپێكرد، ئەم راپەڕینەش درێژەی كێشاو شكستی هەموو دانوستاندنەكان وایكرد، كە رۆژئاوای كوردستان بیر لەئیدارەی خۆی بكاتەوە، خۆی رێكبخات، كانتۆنەكان رێكبخات، هەموو پێكهاتەكان بهێنێتە ناوی‌و ئاسایش دروست بكات‌و درێژە بەخزمەتگوزاری خۆی بدات، ئەم ئەزموونە تازەیە، ئەم كوردایەتییە هاوچەرخە تازەیە، پیلانگێڕی هاتە سەر. كە بۆ یەكەمجاریش جەبهەی نەسرە لەسەرێكانی، پیلانی لێ‌ گێڕا. بێگومان شەڕڤانانی ئەوێش دەبێ‌ بەرگری بكەن، خۆ ئەم ئەزموونەیان بۆ ئەوە دروست نەكردووە، ئەم كانتۆنانەیان بۆ ئەوە دروست نەكردووە، هەر دوژمنێك هاتە پێشەوە ئاڵای سپی بۆ بەرز بكرێتەوە. دیارە بەرگری دەكات. ئەم بەرگرییەش، لوتكەی كوردایەتی هاوچەرخە لەڕۆژئاوای كوردستان‌و دەریخست هەموو ئەو تێزو بۆچوونانە هەڵە بوون، كە پێمانوابوو جگە لەشاخ، كورد ناتوانێ‌ بەرگری بكات. ئەمەشە هاوچەرخییەكەیی‌و تێگەیشتنە نوێیەكەی. چونكە تەرازوی هێزی دنیا گۆڕاوە، تەرازوی هێزی هەرێمایەتی گۆڕاوە، تەرازوی هێزی كوردایەتی گۆڕاوە. دەساڵ لەمەوبەر كەس نەیدەتوانی لەڕۆژئاوای كوردستان، باسی كوردایەتی بكات، بەڵام ئێستا خۆشبەختانە لەڕۆژئاوای كوردستان لە سی تا چل هەزار شەڕڤان‌و ئاسایش، كچ‌و قارەمانی پیاوی ئەو بەشەی كوردستان، سەری هەموومانیان بەرز كردۆتەوە. نەوال سەعداوی، كە (یەكێكە لە تیۆرسینە هەرە بەناوبانگەكانی دیموكراسی‌و یەكسانی ژن‌و پیاو، كە لەسەر جێندەر قسە دەكات)، قسەیەكی زۆر جوانی كرد كە وتی «ژنانی كۆبانێ‌، سەلماندیان ژن لەڕۆژهەڵاتدا لەپیاو كەمتری پێ‌ ناكرێ‌». ئافەرین.
ئامادەبووان!
ئێستا ئێمە بووین بە بەشێك لەهاوكێشە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بووین بە بەشێك لەسیاسەتی ئاسایش‌و ئازادی‌و بازاڕی ئازادو ئامانجە ستراتیجییەكانی دەوڵەتە گەورەكانی دنیا، لەسەردەمی گلۆبالیزاسیۆن، لەسەردەمی جیهانگیریدا. ئێستا تەنها شاخ دۆستمان نییە. هاوپەیمانێتییەكی سی دەوڵەتی لەدنیادا، فڕۆكەكانیان، لەڕووی ئەمنییەوە، لەڕووی مەشق پێكردنەوە، لەڕووی سیاسی‌و راگەیاندنی دنیاوە، پشتیوانیمان دەكەن. ئیتر باوەڕ ناكەم ئەم هاوپەیمانێتی‌و بەرزبوونەوەی ئاستی كێشەی كورد بۆ ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتی، تەنها بۆ ئەوەنییە كە داعش بكوژن یان نا. تەنها بۆ ئەوەنییە مەترسی داعش لەسەر خۆیان هەڵبگرن. نەخێر. ئەمە بۆ ئەوەیە كە كۆی كێشەكان، بێگومان لیكۆڵینەوەیەكی تازە كراوە، بەپێی زانیاریی ئێمە، كۆی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، روناكبیری، دەستووری‌و كۆی ئەم كێشانە، ئیتر دەبێ‌ بەرەو چارەسەرو گۆڕانكاری گەورە بڕوات. ئیتر لەبەرئەوە هاتنی رۆژئاوا بۆ پشتیوانیكردنی نەتەوەكەمان لەدوو بەشی كوردستان‌و بۆ دوژمنایەتیكردنی داعش‌و بۆ پشتیوانی هەموو هێزێك لەهێزەكان لەناوچەكەدا، ئەمە دیسانەوە هاوئاهەنگە لەگەڵ ئەو كوردایەتی هاوچەرخە، كە ئیتر قۆناغی كوردایەتی كلاسیكی كۆتایی پێهات.
هەماهەنگی باش لەنێوان هەموو هێزەكانی كوردستاندا هەبێ‌
پڕ بەدڵ ئومێدەوارین‌و خۆشمان لەبەشەكانی كوردستان، دوور لەسۆزو هەڵچوون‌و داچوون، بەوردی هەماهەنگییەكی باش لەنێوان بەشەكانی كوردستان‌و هەموو هێزەكانی كوردستاندا هەبێ‌. لێكۆڵینەوەیەكی وردی ستراتیجی تازەی ئێستای كوردایەتی هاوچەرخ بكەین‌و سەرەنجام بزانین، ئەگەرە باش‌و خراپەكانی بەرامبەرمان چۆن سەرهەڵدەدەن. بۆ باشەكە چۆنی بقۆزینەوەو بۆ خراپەكەش چۆن لەبەرامبەری بووەستین. هەماهەنگی بكەین، وەك چۆن ئێستا پێشمەرگە چۆتە كۆبانێ‌‌و شەڕ دەكات. وەكو چۆن ئێستا گەریلا هەندێك لەكەركوك، هەندێك لەمەخمور، هەندێك لەشێخان‌و شنگال شەڕ دەكەن. بێگومان ئێمەو مانانیش خۆمان بۆ هەموو ئەگەرێك لەئەگەرەكان ئامادەبكەین، بەڵام بەعەفەوی نا، بەڵكو بەلێكۆڵینەوە لەسەر ئاستی دنیا، لەسەر ئاستی هەرێمایەتی، لەسەر ئاستی ئابووری، راگەیاندن، جەماوەر، ئیدارە، ئاسایش‌و وردو درشتی ئەم ئەركانەی كوردایەتی هاوچەرخ، لەپێناو رزگاری‌و دیموكراسی لەم سەردەمەدا، لێكبدەینەوەو سەرەنجام نەهێڵین ئەم هەلە جارێكی تر لەدەست بچێ‌. چونكە لەمێژوودا دەرفەتمان زۆر لەدەستچووە. ئەمجارەیان دەرفەت لەدەست بچێ‌، زۆر عەیبترە لەجارەكانی پێشووتر. بۆ؟
چونكە جاران، لەسەردەمی شێخ مەحمودی نەمردا، لەسێ‌  مانگ جارێكدا تەلەگرافێك نەگەیشتۆتە سلێمانی، زانیاری هیچی نەبووە، بەڵام ئێستا لەچركە ساتێكدا دەتوانی بزانی لەهەموو جیهاندا چی هەیە. جگە لەوەی هەموو حزبەكان، پەیوەندیمان بەدەوڵەتە گەورەكان‌و دامودەزگاكانیانەوەو بەڕاگەیاندنەكانیانەوە هەیە. ئێستا ئەگەر بەم هەموو ئاڵوگۆڕە نەتوانین ستراتیجێكی تازە دابنێین، حساب بۆ هەموو ئەگەرەكان بكەین‌و سەرەنجام وابكەین، كە ئەم دەرفەتە لەدەست میللەتەكەمان دەرنەچێ‌، زۆر زۆر مەترسیدارە. كە دڵنیام ئەوەی دەیبینم دڵخۆشكەرە‌و دڵخۆشكەرتر دەبێ‌.
جارێكی تر خۆشحاڵم كە لەگەڵ برای بەڕێزم كاكە ساڵح، لێرە لەگەڵتانداین‌و هەریەك لەسەنگەرێكەوە هاتووین، دڵنیاین هاتنی ئێوەش راچەنینێكی تری تازەی نەتەوەییە لەهەست‌و هەڵوێستاندا. چونكە هاتنی ئێوە بۆ ئێرە، بۆ نەتەوە هاتوون، بۆ رزگاری ‌و بۆ دیموكراسی هاتوون.

زۆر سوپاستان دەكەین 

«خۆبەڕێوەبردنی دیموكراسی، پڕۆژەیەكی دیموكراسی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست» ‌
‌


ساڵح موسلیم

سڵاو و رێزم هەیە بۆ هەموو میوانە بەڕێزەكان، بۆ هەموو كوردو كوردستانییەك، سڵاو و رێز بۆ مەلا بەختیار كە كەسێكی تێكۆشەرە. هەروەك دەزانن لەكۆبانێ شەڕ و تێكۆشانێكی گەورە هەیە، بەهەمان شێوە لە جەلەولاش خەبات و تێكۆشانێكی گەورە هەیە، مەلا بەختیار خۆی لە بەرەكانی شەڕی سەعدیەو جەلەولا بەشداری كردووە. ئەمڕۆ كورد هەمووی بۆ یەك ئامانج تێدەكۆشێت، چ لەكۆبانی، چ لەشنگال و جەلەولا بێت. دووبارە بەخێرهاتنی مەلا بەختیار دەكەم و سوپاس بۆ بەشداریكردنی.

تێكۆشانی هاوبەش
لەڕاستیدا كورد لەهەموو بەشەكان لەناو تێكۆشانێكی هاوبەشدایە، بەڵام دەبێ بزانین ئەو تێكۆشانە بۆچی؟ بۆچی ئەوەندە هێرشی دڕندانە دەكرێتە سەر كورد؟ دەبێ بزانین بۆچی ئێمەی كورد بووینەتە ئامانج؟ وەكو دەزانن، لە سەدەی بیستەمدا، لەناو ئەو سیستمەی كە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبوو، كورد ناویشی نەبوو، بەڵام كورد لەو بارودۆخەشدا وازی لەتێكۆشان نەهێناو لەهەر چوار پارچەی كوردستان بزووتنەوە هەبوو. لەسەرەتای سەدەی بیست و یەكەمدا بارودۆخەكە جیاوازتر بوو. كورد توانی بە چەندین شێوازی نوێ درێژە بە تێكۆشان بدات و تاڕادەیەك خۆی بەسەر سیستمی نوێی جیهانیدا بسەپێنێت. بۆیە كورد وەكو نەتەوە، كەوتە ناو حسابات و لێكدانەوە نێودەوڵەتییەكان. تەنانەت لەبەهاری گەلان، یان ئەوەی كە هەندێك كەس ناوی دەنێن (بەهاری عەرەبی)شدا، كورد رۆڵێكی جیاوازی هەبوو، بەتایبەتیش لەڕۆژئاوای كوردستان. پێشتر باشووری كوردستان وەك كیانێك سەریهەڵدا، هەرچەندە بەشێكە لەعیراق، بەڵام دوای بەهاری گەلان، دەور و كاریگەریی كورد زیاتر ئاشكرا بوو. كورد سەلماندی كە دەتوانێت ببێتە پێشەنگی دیموكراسی. هەروەك چۆن لەمێژووی شارستانیەتی مرۆڤیشدا، كورد لە میزۆپۆتامیا هەر پێشەنگ بووە. دەتوانم بڵێم كورد لەم قۆناغەدا، پاڵێوراوی یەكەمە بۆ ئەوەی گەورەترین ئەركی مێژوویی جێبەجێ بكات. ئینجا ئەمە هۆكاری سەرەكییە بۆ ئەوەی كە ئەم هەموو هێرشە دەكرێتە سەر گەلی كورد و خاكی كوردستان. واتە نایانەوێت دیموكراسی لەناوچەكەدا پێش بكەوێت.
رۆژئاوای كوردستان لەهەموو پارچەكانی دیكە زیاتر پریشكی بەهاری گەلانی بەركەوت. دیارە ئێمە پێشتریش لەناو خەبات و تێكۆشاندا بووین. لەساڵی 2004-ەوە بەرامبەر بەڕژێمی بەعسی سوریا خەباتمان هەبووە. ئێمە دەمانویست ئەم رژێمە لەسەر كار نەمێنێت و كورد لە سوریا بە ماف و ئازادییەكانی خۆی بگات. پرۆژەیەكمان هەبوو بەناوی «خۆسەری دیموكراتی» كە زۆر كەس و لایەنی تووڕە كرد، هەم لە ناوخۆی سوریا، هەم لە دەرەوەی سوریاش، بەڵام ئێستا پڕۆژەكەی ئێمە بۆتە سەرچاوە بۆ زۆر لایەن و سوودی لێ وەردەگرن. بەهەرحاڵ، دەبوایە ئێمە لەڕۆژئاوای كوردستان دەست بە جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیە بكەین، بەئاشكرا بەهەموو كەسێكیشمان وت كە پڕۆژەكەی ئێمە تەنها بۆ كوردو رۆژئاوای كوردستان نییە، بەڵكو ئەمە پرۆژەیەكە بۆ گشت سوریا. ئێمە هەموو تیۆرییەكانی ئەو پڕۆژەیەمان نووسییەوەو بە وردی باسی هەموو شتێكمان كرد.
خۆسەری دیموكراتی بوو بە ئەزموون
وەكو وتم، «خۆسەری دیموكراتی» بوو بە ئەزموون. لە ئەوروپا، مەفهومی دەوڵەت-نەتەوە لەگەڵ شۆڕشی فەرەنسا دەستیپێكرد. ئەو مەفهومە وایكرد هەموو ئەوروپییەكان گرنگی بە سنوور بدەن و هەوڵیان دا لەهەموو دنیا نەخشەی سیاسیی نوێ و داڕشتنەوەی سنووری نوێ پیادە بكەن. دەرەنجامی ئەمەش كوژرانی زیاتر لە 300 ملیۆن مرۆڤ بوو. لەكۆتاییدا گەیشتنە ئەو باوەڕەی كە سنوور چارەسەر نییەو هاتن لەناوخۆی ئەوروپادا سنوورەكانیان هەڵوەشاندەوە، دیموكراسی و دیالۆگیان كردە چارەسەر بۆ كێشەكان. دەیانەوێت ئەوەندە سنوورەشی كە ماوەو بە خوێن دروستیان كردووە، نەیهێڵن. ئێمەش لەپڕۆژەی خۆسەری دیموكراتی-دا باسی ئەوەمان كرد بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. ئێمە دەتوانین ئەو سنوورانەی كە لەنێوان پارچەكانی كوردستاندا هەیە، بێ ئەوەی شەڕی لەسەر بكەین، بە خوێن رشتن نەیهێڵین، بە دیالۆگ و رێگەچارەی دیموكراتییانە بێ مانای بكەین و مەفهومی سنوور لەناو خۆماندا نەهێڵین.
خاڵێكی تر كە گرنگە، ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتەكانە. بۆ نموونە ئەمڕۆ ئێمە لەڕژێمی بەعس تۆراوین، چونكە لە ساڵی 1960-ەوە دەمانچەوسێنێتەوەو هەموو شتێكی ئێمە رەت دەكاتەوە، بەڵام ئێمە بێین بەعسییەك لەسەر دەسەڵات نەهێڵین، دواتر كەسێكی دیكە هەر بە ئەقڵییەتی بەعس بهێنینەوە سەر دەسەڵات، كەوابوو هیچ گۆڕانكارییەكمان نەكردووە. بۆ كوردێكی بێ دەرەتان كە تەنها دەیەوێت بە ئاسوودەیی و ئارامی لەسەر خاكی خۆی بژی، هیچ جیاوازییەكی نییە كە كوردێك سەروماڵی داگیر بكات یان عەرەبێك بیكات. ستەم هەر ستەمە. كەوابوو چارەسەر گۆڕینی شەخسەكان نییە، چارەسەر گۆڕانكاریی دیموكراتییە. واتە خەڵك دەبێ تامی دیموكراسی بكەن، خۆیان خاوەن بڕیار بن لەسەر ژیانی خۆیان. دیارە دیموكراسیش بێ هێزی بەرگری نابێت. هەموو نەتەوەیەك مافی خۆپاراستنی هەیە.
كاتێك بینیمان ئەو دەرفەتی رزگارییە گەیشتۆتە سوریاش، ئێمە خوێندنەوەمان بۆ دۆخەكە كرد و وەكو حزب ویستمان پێشەنگایەتی گەلی خۆمان بكەین. بینیمان كە رژێمێكی نكوڵیكار و چەوسێنەریش هەیە، لەگەڵ ئەوەدا ئەقڵییەتێكی سەلەفیش هەیە، ئەوانیش بوونی كوردو ئازادییەكانی قبوڵ ناكەن، رێز لە هیچ یاسایەك و هیچ مافێكی مرۆڤ ناگرن. هەموو ئەمانە وایكرد ئێمە سیستمێكی تایبەت بەخۆمان دابمەزرێنین، لەسەر بنەمای ئەو پڕۆژەیە كە باسمان كرد. مانگی 7ی 2012 هەستمان بە مەترسی ئەوە كرد كە ئەو شەڕەی لەسوریا دەستیپێكردووە داوێنی ناوچە كوردییەكانیش بگرێت، بۆیە هێزەكانی رژێممان لەڕۆژئاوا دەركرد. هەڵبەت پێش دەركردنی رژێمیش، ئێمە دەستمان بەكارەكانمان كردبوو، رێكخستنمان لەناو خەڵكدا پێش خستبوو، چەندین رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنیمان دامەزراند، تەنانەت دادگاو دەسەڵاتی دادوەریمان دروست كرد، ئاسایشمان دروست كرد. بەمجۆرە بناغەی سیستمی خۆمان قایم كرد.
گەل خۆی ئیدارەی خۆی بكات
سەرەڕای ئەوەی كە هێشتا چەندین دامودەزگای سیستمی پێشوو هەر مابوون، بەڵام لە مانگی 7ی 2012وە بینیمان سوریا دەبێتە گۆڕەپانی شەڕ لەنێوان هێزە سەلەفییەكان و رژێمدا. بۆیە هێزەكانی رژێممان لەهەرێمی خۆمان دەركردو هێزەكانی دیكەشمان ئاگادار كردەوە كە كەس بۆی نییە دەست بۆ هەرێمی ئێمە درێژ بكات و ئێمە بكاتە ئامانجی شەڕ. وردە وردە هەموو دنیاو وڵاتانی دراوسێش هەستیان بە جدیەتی مەسەلەكە كرد كەوا خەریكە سیستمێكی نوێ لەو هەرێمەدا دروست دەبێت، توانای خۆپاراستنیشیان هەیە، چونكە ئێمە یەكینەكانی پاراستنی گەل و یەكینەكانی پاراستنی ژنیشمان دامەزراندبوو. خۆسەری دیموكراتی كەوتبووە كار، سیستمێك دامەزرا بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە. ئێمە دەسەڵاتدارییەكی كلاسیكمان دروست نەكرد كە خۆی بسەپێنێت و زاڵ بێت، بەڵكو لەخزمەتی بڕیارەكانی خەڵكدا بێت و گەل خۆی ئیدارەی خۆی بكات. تەنانەت ئەو حزبە كلاسیكانەی تریش كە هەن، بە ئێمەیان دەووت دەسەڵاتیان قۆرخ كردووە، وتوومانە ئێمە دەسەڵاتدار نین، گەل دەسەڵاتدارەو خۆی بەڕێوە دەبات، فەرموون بەشداریی لەو سیستمەدا بكەن. لەو سیستمە دیموكراتییەدا، مەسەلەی پاراستنی رەوا، مەسەلەی مافی ژن و گەلێك مەسەلەی تر هەن، كە دەوروبەرەكەمان پێی خۆشحاڵ نین و بە هەڕەشەی دەزانن، چونكە سیستمەكەی ئێمە سەركوتكاری تێدا نییە، دیكتاتۆری تێدا نییە، فریودانی خەڵكی تێدا نییە.
لەمڕووەوە، سیستمەكەی ئێمە بوو بە ئامانجی هێرشی زۆر لایەن. بێگومان ئێمەش بێ بەرگری نەبووین. بۆ ماوەی ساڵێك توانیمان بەو شێوەیە لەسەر سیستمەكە بەردەوام بین. لە مانگی 7ی 2013دا بینیمان جگە لە كورد، پێكهاتەی تریش هەن، مەسیحی، ئاشووری، سریانی، عەرەب و توركمان، ئەمانە هەمووی لەڕۆژئاوا لەگەڵ ئێمەدا دەژین. ئێمە بانگەوازێكمان بۆ هەموویان كرد، وتمان سیستمێكی وا هەیە، هەمووتان دەتوانن تێیدا جێگە بگرن و نوێنەرایەتی پێكهاتەكانی خۆتان بكەن. سەرەنجام مەجلیسێك دامەزرا، هەموو حزبە كوردییەكانیش بەشدار بوون، پێكهاتەكانی تری كۆمەڵگە هەمووی بەشدار بوون. مەجلیسەكە 82 ئەندامی هەبوو. ئەوانە بڕیاریان دا كە لە عفرین و كۆبانێ و جزیرە سێ كانتۆن هەبێت. هەر كاتێكیش دەرفەتی نوێ هاتە پێش، ئەو سێ كانتۆنە ببەستنەوە بە سیستمێكی یەكگرتوو. هەروەها لەناو عەرەب و كورد و ئاشووری و سریانییەكاندا بڕیار لەسەر هاوپەیمانیی كۆمەڵایەتیش درا. ئەوەی هاوپەیمانیی كۆمەڵایەتی كردە بڕیار، تەنها پەیەدە نەبوو، بەڵكو 35 حزب و رێكخستن و دەزگای مەدەنی تر بوون. دواتر بڕیاریان دا ژمارەی ئەندامانی مەجلیس زیاد بكرێت بۆ 101 ئەندام. بۆ رێژەی بەشداریكردنی ژنانیش لەناو سیستمدا، رێژەی 40% بۆ هەردوو رەگەزی نێر و مێ دانرا، 20%یش دەمێنێتەوە بۆ هەردوو رەگەز، كامیان بەپێی پێویست پڕی كردەوە. ئەو ئەزموونەی ئێمە لەڕووی دیموكراتییەوە، ئەزموونەكەی ئەوروپاشی تێپەڕاندووە.
پەیامی داعش تێكدان و رووخاندنە
مەسەلەی داعش شتێكی زۆر نامۆ نییە، داعش لەكوێوە هات، هەر لەناو خودی ئۆپۆزسیۆنی سوریدا سەری هەڵدا. ئەوانەی كە دەیانویست دڕندەیی بنوێنن و بێ ئەوەی كەس داوای حەق و حیسابیان لێبكات، یان لێپێچینەوەیان لەگەڵدا بكات، بە ویستی خۆیان توندوتیژی بڵاو بكەنەوە. كێ دەتوانێت لێپێچینەوە لەگەڵ رێكخراوێكی وەك داعش بكات؟ بۆیە ئەمانە هاتن ئەو رێكخستنە دژەمرۆڤەیان دامەزراند. داعش هیچ ستراتیژێكی نییە، هیچ مەبدەئێكی نییە، تەنها پەیامێك كە پێیانە تێكدان و رووخاندنە، لە سەدەی بیست و یەكەمدا مرۆڤ سەر دەبڕن، سەربڕینی مرۆڤ و خواردنی گۆشتی مرۆڤیان كردووە بە شتێكی ئاسایی. باسی خەلافەتی 1500 ساڵ پێش ئێستا دەكەن، مرۆڤایەتی ئەوە قبوڵ ناكات بە ئەقڵییەتی هەزاران ساڵ پێش ئێستا كۆمەڵگە بەڕێوە بەریت.
راستییەكی دیكەش هەیە، داعش خۆی بە تەنها هیچ هێزێكی نییە، ئەوانەی كە لەپشتی پەردەوە هاوكاریی داعش دەكەن و داعش ئاڕاستە دەكەن، دەبێ ئەوانە بدرێنە دادگای نێودەوڵەتی و لێپێچینەوەیان لەگەڵ بكرێت.
تێكۆشانی رۆژئاوا
ئەو تێكۆشانەی ئێستا لەڕۆژئاوا هەیە، تەنها تێكۆشانی گەلی رۆژئاوا نییە، تێكۆشانی دیموكراسی و بەیەكەوەژیانی گەلانە، بۆیە ئێمە ئەو شەڕە دژوارە لەڕۆژئاوا دەكەین، چونكە بەهاكان، بەهای گەورەن و دەبێ هەموو دنیا خاوەندارێتی لێ بكات. دیموكراسی تەنها بە قسە پیادە ناكرێت و بەرگریی لێ ناكرێت، دەبێ بە كردەوە بەرگری لە دیموكراسی بكرێت. كۆبانێ یەكڕیزیی كوردەكانی لەگەڵ خۆیدا هێنا، كۆبانێ سنوورەكانی سایكس بیكۆی هەڵوەشاندەوە، كۆبانێ سەلماندی كە كورد تەنها نییەو رۆژانە لەهەرچی پایتەختی وڵاتانی دنیایە پشتگیریی لە كۆبانێ و بەرخۆدانی كۆبانێ دەكرێت. كۆبانێ دەتوانێت خۆی بپارێزێت و لە ئەنجامیشدا سەردەكەوێت. سەركەوتنی كۆبانێ، سەركەوتنی دیموكراسییە، سەركەوتنی هەموو مرۆڤایەتییە.

PUKmedia له‌ كوردستانی نوێ-ه‌وه‌