كورد لە كەوانەی 100ساڵەی لۆزان دا

PUKMEDIA

رێککەوتنی پەیماننامەی لۆزان

لە رۆژانی ٢٢-٢٣-٢٠٢٣/٧/٢٤، لە هەمان ئەو هۆڵەی کە پەیماننامەی لۆزانی تێدا ئیمزا کرا، كۆنفرانسی 100 ساڵەی لۆزان لە سویسرا دەستپێكرد بە ئامانجی رەتكردنەوەی پەیماننامەی لۆزان، كە سەدەیەك بەسەریدا تێدەپەڕێت و كورد خراوەتە ناو كەوانەی جێبەجێكردنی بەند و ماددەكانی پەیماننامەكە.

لەم دۆسیەیەدا ژمارەیەك لێكۆڵیار و ئەكادیمیست و رۆژنامەنووس و چاودێری سیاسیی راوبۆچون سەبارەت بە 100 ساڵەی لۆزان و رەهەندەكان و هەنگاوی نوێی كورد و ئامادەكارییەكانی بۆ پێشهاتەكان دەخەنەڕوو:

لۆزان، دابڕینی کورد لە ناسنامە

ئارام كەريم
پەیمانی لۆزان ئیمزاکردنی دابڕاندنی گەلی کورد لە ناسنامەی خۆی و دابەش بوون و پەرتەوازەکردنی بوو. هەڵبەت، کاریگەرییەکی ئێجگار خراپی هەبوو لە سەر گەلەکەمان و بووە هۆی ئەوەی کە ناسنامەی خۆی لێ بستێننەوە و مێژووی کوردستان بشێوێنن. خەڵکی کوردستان نابێت بێدەنگ بن لەم رووداوە و موئامەرە نێودەوڵەتی و هەرێمیانە. چونکە ئەم سەردەمە تەواو جیاوازە و بۆ گەیاندنی دەنگی خۆمان وەک گەلی کورد دەتوانین کاریگەریمان هەبێت. پەیمانەی لۆزان و سێڤر و پەیمانی جەزائیر و تەواوی رووداوەکان و گۆڕانکاریە جیهانیەکان کاریگەریی گشتی و تایبەتی لەسەر ئێمە هەبووە. ڕەنگە بڵێن لە بابەت لام داوە گەرچی پێداگرم لە سەر ئەوەی بە پێی خوندنەوەم لە ڕووداوەکان جوگرافیای کوردستان شوێنی یەکلا کەرەوە بوە بۆ ململانێی دوژمنان و وە شەڕی سەدان ساڵەی شیعە و سونە و خێڵەکان و دروست بوون ههڵکشانیان هەر بە پاڵپشتی گەلی کورد و خستنە نێو ئاگری شەڕەکانیان بووە لە دوا ڕووخانی رژێمی شای ئێران بەهەمان شێوە کارەسات بەسەر گەلی کورددا هاتووە و گۆڕانی دەسەڵاتەکەش هیچی لە مەینەتییەکانی گەلی کورد کەم نەکردەوە و بگرە کورد بووە قوربانی یەکلاکردنەوەی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان عیراق و ئێران هەزاران کورد بوونە قوربانیی هەر لە قوربانیانی مینەوە تا ئەنفال و کیمیاباران و تۆپبارانەکان، کە تائێستاش بەردەوامی هەیە کوردیش وەک مەکۆیەک بووە یان بڵین وەک دەستاڕێک هاڕاوە و وەک پرد بەسەریدا پەڕینەوە ڕووداو لە دوای ڕوودا و موئامەرە و گۆڕانکاریەکان هاتوون. ئێمە هیچ ئامادەکاریەکمان نەکردوو لە رووی سیاسییەوە لاواز بوین پەروەردەی سیاسی تۆکمەمان نەبوو بۆ نموونە لە ساڵی 9ی تشرینی دووەمی 1989 کە دیواری بەرلین ڕووخا کاریگەری جدی لەسەر ئێمە هەبوو، بەڵام ئێمە تازە ژینۆسایدی ئەنفال و کارەساتی هەڵەبجەمان بەسەر هاتبوو، بێ ئاگا و بێ دەسەڵات و بێ خاوەن بوین ، لە ڕووخانی رژێمی بەعس ساڵی 2003 و هێرشە تیرۆریستییەکانی ئەلقاعیدە پڕشکی قوربانی هەر ئێمە بووین، لە ڕووداوی بەهاری عەرەبیش هەر ئێمە خاڵی یەکلا کەرەوە بوین لە ڕۆژئاوای کوردستان. لە لایەکی ترەوە ململانێی پارتەکان و هەڵئاوسانی ئیخوان موسلیمین دیسان بوار نەبوو لایەنێکی بەهێز بەرەیەک هەبێت هەڵوێستی خۆی ببینێ وەک لایەنیکی سیاسی.


بەڵێ لە هەموو گۆڕانکاری و ڕەوشی سیاسی جیهانی و هەرێمی ئێمە دەبێ بە جیاواز لە جاران بین ، دەنگمان بکەینە یەک ئاستی سیاسی خۆمان بەهێزتر بکەین ، وەک دەزانن کە ئەوکات پەیمانی لۆزان بەستراوە هیچ لایەنێکی دیاری سیاسی کورد نەبوو ، ئێمە با کۆنگرەی نەتەوەی کورد بکەینە وێستگەیەکی یەگرتنەوەی ماڵی کورد با جیاوازی بیروباوەڕیشمان هەبێت، بەڵام لەژێر چەتری کوردستانی بوون و کورد بوون کۆبینەوە ، وتەیەکی مامۆستا شێرکۆ بە بیردێنمەوە (کە دارستان گڕی گرت کام چڵە دار هەن بێ لایەن تا نەسوتێ) لێتان ناشارمەوە و نکۆڵی ناکەین کە هەمووان سەر بە بیروباوەڕێک و لایەنێک نین، بەڵام بەبێ چیتر ململانێی حیزبی و کشانەوەی یەکتر دەستبەرداربین ، دەبێ ئەم کۆنفرانسە وەڵامدانەوەی دوژمنانی گەلی کورد بێت کە ئێمە بە گۆڕانکاری و جیاوازی لە جاران دەنگمان هەڵبڕین بە دروشمی کوردایەتی گەڕانەوەی شکۆی کورد بێت، ئاڵای کوردستان بشەکێتەوە بۆ ئیسپاتی ناسنامەی کورد.
ئێمە با رەنگاو رەنگ بین لە تێکەڵەی پارت و لایەنەکان بەڵام ئەم رۆژە دەکەینە رەنگاڵەی کەلتوری هەمەڕەنگەی کورد تەواوی رۆژنامەکانی ئەوروپا بکەینە ڕۆژووی کوردستان و دەبێ هیچ نەبێ مانشێتی گەوەرەی ڕۆژنامەکان بین ، باش بزانن چ دۆست و چ دوژمن یەک کورد دەناسێ بەڵام ئەوە پەیمانی لۆزان بوو عیراقی و ئێرانی و تورکی کرد بەناومانەوە ، داخۆ کۆنگرەی نەتەوەیی کورد (ک ن ک) دەبێتە شوێنگرەوەی تەواوی پارتەکان و بۆ ڕاستکردنەومان و گەڕانەوەی شکۆی پێشمەرگەی کوردستان و گەریلا و ههمووان درێژە پێدەری ڕێبازی شەهیدان بین ،ک ن ک بانگەوازە بۆ بە ئاگا هێنانەوەی کوردستانیان و گشت خەڵکی سڤیل و کوردستانیانی تاراوگە کە لە میدیا و ماڵپەڕە ئازادەکانیش چیتر هێرش و قسەی ناشیرین شکاندن واز لێبێنن ، کۆنفرانسی لۆزان دەکەینە راپەڕینی بێ خوێن و وەڵامی جدی جیهان بدەینەوە .

كورد خۆی نابینێ و داگیركەریش ناناسێت

سالار مەحمود
سەد ساڵ لەمەوبەر دابەشبونێكی بنەڕەتی لە نەخشەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دروست بوو، نەخشەی ناوچەكە لەسەر بنەمای لەگۆڕنانی رێكەوتننامەی سێڤر و لەبەرچاونەگرتنی بەشێك لە دیدگاكانی دانیشتنەكانی كۆنگرەی قاهیرە لە ساڵی 1920 داڕێژرایەوە. كورد بووە قوربانیی یەكەم و خاك و خەڵكەكەی دابەشكرا بەسەر وڵاتانی تازە دروستبوودا.

بەر لە سەد ساڵ بەبێ ئامادەیی هێزێكی سیاسیی كاریگەری كوردستانی، بیرۆكەی دروستكردنی دەوڵەت بۆ كورد گەڵاڵە بوو، بەڵام توركیا ئەو خەونەی بە پیلان و كەمپیەینی دیبلۆماسی گۆڕی بۆ سڕینەوەی خەونی كورد لە چواچێوەی لۆزاندا. نەك هەر ئەوە، بیرۆكەی دروستبوونی كۆماری سووری كوردستانیش لە سۆڤیەت لەلایەن توركیا بە رێكەوتن لەگەڵ یەكێتی شورەوی بەتاڵكرایەوە. ئەوانەی بەناوی ماركسیەت و چەپەوە دروشمی بەرگریان لەخەباتی چەوساوەكان و گەلانی بندەست هەڵگرتبوو، بوونە بەشێك لە پەرتكردن و راگواستنی كورد. لۆزان دەوڵەتێكی نوێی بەناوی توركیا دروستكرد، دەوڵەت بۆ توركەكان و زیندانێكی گەورە بۆ كورد و پێکهاتەکانی دیکەی ئەو وڵاتە.
سڕینەوەی زمانی نەتەوەی دووەم لە توركیا سەپاندنی زمانی تورك بەسەر گەلانی ناو وڵاتەكە.
بۆچی كورد پرسی پێ نەكرا لە لۆزان؟
كورد خۆی بەچییەوە سەرقاڵكردبوو ئەو دەمە؟
بۆچی ئەرمەنەكان و لە رێگەی ئەوانیشەوە ئەوروپاییەكان هاوسۆز نەبوون بۆ كورد؟
لە 143 مادەی لۆزاندا بۆ ناوی كورد نەهاتووەو رێكەوتنی لەتكردنی خاك و خەڵكی كوردستان دراوە؟
لێكەوتەكانی لۆزان بۆ هێشتا بەردەوامە؟
هۆكارەكانی پشت رێكەوتنی لۆزان چی بوو؟
پرسیارێكی زۆر لەم پرسەدا هەن و پێویستیان بە گفتوگۆی هێمن و زانستی هەیە، دوور لە سۆزگەرایی و خۆدزینەوە لە راستییە مێژووییەكان.
لە زانستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا چەند كارەكتەری دەوڵەتی كارتێكەر هەن لەوانە كارەكتەری دەوڵەتی و كارەكتەری نا دەوڵەتی لەهەمان كاتدا كەسێتی دەركەوتوو كارەكتەری كەسی لە سەروەختی لۆزاندا كورد ئەم كارەكتەرانەی نەبووە لە گۆشەیەكدا گەر هەبووبن سەرقاڵكراون بە كاری لاوەكییەوە!.
هەربۆیە لۆزان بەبێ ئامادەیی كورد كراو نەك مافی كوردی نەسەلماند، بەڵكو دەرفەتی دا بەداگیركەرانی كوردستان بە نەمان و سڕینەوەی ئەو گەلە دێرین و گەورەیەی ناوچەكە. لەناو ئەو نەخشە نوێیەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
كۆمەڵكوژی دەرسیم و كۆمەڵكوژی گەلی زیلان و كپكردنەوەی ناڕەزاییەكانی لۆزان و داگیركاری، بەركوڵی ئەو رێكەوتنەی وڵاتانی براوەی جەنگی جیهانی یەكەم و توركیای نوێ بوو.

لە دوای سەد ساڵ لە لۆزان

ئەوسا كورد پەرت و پەرش و بڵاو بوو، ئێستا كورد ئامادەیی هەیە سەرباری درمە دێرینەكەی خۆخۆریی. ئەوسا كورد نەناسراو بوو پێگەكەی نەدەخوێنرایەوە، ئێستا كورد لەسەر ئاستی هەموو جیهان ناسراوەو پێگەی سیاسی هەیە، لە رۆژئاوای كوردستان كانتۆنی هەیە، لە باشوور هەرێمێكی فیدراڵی هەیە لە ناو دەوڵەتی عیراق پێگەی دەوڵەتی هەیە. لەوەش دڵخۆشكەر تر رەوەندێكی بەهێزی كوردستانی لەتاراوگە بوونی هەیە. لە باكوور فراكسیۆنی پەرلەمانی هەیە و سەنگەرێكی بەهێزی هەیە لەناو زیندانەكانی توركیا.

لەناو حوكمڕانی كوردستاندا لە باشوورو رۆژئاواش تا رادەیەك بونی گەندەڵی پو پێشێلی مافەكانی مرۆڤ و نەبوونی یەك گوتاری لە پرسە سیاسیەكاندا بە خراپ بۆ پێگە سیاسییەكەی كورد كەتونەتەوە، بەڵام هێشتا هەر هێزەو گەر بەباشی بۆ پرسە باڵاكانی نیشتمان و خەڵك بەكار بهێنرێ زۆر بەدەسكەوت ئەبێ، بەڵام گوڕە سیاسییەكە خراوەتە بەرژەوەندی خێڵ و ناوچەو هێزی تەقلیدی كە داگیركەرانی كوردستان بە سانایی دەتوانن لە خشتەیان بەرن، یا دەلاقەی زیاتری تێ بخەن.
ئەوسا كورد لە ئاستی ئەوروپا و دەرەوە كەمتر كوردی لێ بوو، ئێستا چەندان لۆرد پەرلەمانتار و ئەندامی ئەنجومەنی شارو سەدان مامۆستای زانكۆ لە زانكۆ گرنگەكانی دونیا هەن. ئێستا دۆخی كورد گۆڕاوە، بەڵام هێشتا مەترسییەكانی لۆزان هەر بەردەوامە. توركیای دوای سەد ساڵ لە لۆزان توركیایەكی هێشتا ملهوڕە دان بە مافە سەرەتاییەكانی كورددا نانێت و راسپاردەی نێودەوڵەتیش سەبارەت بە پێدانی مافی مەدەنی و كەلتوریش بە كورد رەتدەكاتەوە.

لە ساڵی 1999 لە لوتكەی هلسنكی یەكێتی ئەوروپا، توركیا پاڵێورا بۆ ئەندامێتی لە یەكێتی ئەوروپاو چەند مەرج و رێكاری بەدەنگەوەهاتنی یەكێتی ئەوروپای خرایە بەردەست، بەڵام توركیا لە ماوەیەكی كەمدا دەریخست كە بەدەنگ ئەو داخوازیانەوە ناڕوات بۆیە لە لوتكەی برۆكسل لە ساڵی 2006 لە وەك پاڵێوراویش ناوی سڕایەوە.

هەر سەبارەت بەم پرسە لە 96 ساڵەی لۆزاندا ئەردۆگان گوتارێكی داو رایگەیاند كە شانازی بە لۆزان و دەستكەوتەكانیەوە دەكەن. باسی لە لابردنی مەترسیەكانی سەر وڵاتەكەی لە باكووری سوریاو عیراقیش كرد، دیارە مەبەستی قەوارەكەی هەردوو بەشەكەی كوردستان بوو كە بەمەترسی لەسەر خۆیانی دەزانن.

لەم سۆنگەیەوە دەگەینە ئەو بڕوایەی كە عەقڵیەتی بەڕێوبردن لە توركیا لەماوەی 100 ساڵدا گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووەو هەر هیوایەك بە حوكمڕانانی ئێستای توركیا بێ سەمەرە. لۆزان هەر بەركارەو هیچ كاتێك دیاری نەكراوە بۆ كۆتایی پێهێنانی، بەڵام لەناو هاوكێشەكانی ناوچەكەو جیهانیشدا هێزو بەرژەوەندی دەتوانن گۆڕانكاری بنچینەیی دروست بكەن.

لۆزان بۆ دابەشكردنی ناوچەكەو دابەشكردنی كوردیش بوو بەپلەی یەكەم و بەو دابەشكارییە كێشەیەكی قوڵیان بۆ ناوچەكە و نەتەوەكانی ناوچەكە بەجێهێشت. هەموو پڕۆسەكانی كۆمەڵكوژی و تاوانە نێودەوڵەتییەكان كە دەرهەق بەكورد ئەنجام دراون، لە لۆزانەوە سەرچاوە دەگرن.
بە ئاوڕدانەوە لە 100 ساڵی رابردوو بۆ دونیا دەركەوت كورد موعجیزەی مرۆڤایەتیە، بە بەرگەگرتنی ئەو هەموو زلهێزە مرۆڤكوژ و بێ بەزەییانە. كورد نەتەوەیەكی ئاسایی نییە و گەورەو كاریگەرە، لەباری كەلتورو زمان رەسەنایەتی و پەیوەستی بە نیشتمانەوە.لۆزان رەگێكی قوڵی لەمێژوودایە و لە ئێستاماندا هێشتا هەر تۆز ئەكات، باسكردن لەو مێژووەش بۆ دەرس وەرگرتنە، بۆ ئەوانەی ئێستا كە خەریكی گەمەیەكی هەرزانن بۆ بەرژەوەندی گروپێكی بچوك و بە رێگایەكی نانیشتمانی لە رێگەی یاریكردن بە سۆزی بەشێك لەخەڵكەوە دەیانەوێت ئەم جۆرە لە كوردایەتییە بێ پێزە بە جوانی وێنا بكەن. لەسەر دەستی خود ویستی و رەچاوكردنی داگیركەرانی كوردستان، وا ئەزموونی 30 ساڵەی هەرێم بەتاریكترین قۆناغەكانی سیاسی خۆیدا تێپەڕدەبێت.

لەبەر رۆشنایی ئەو راستییانە دەنگە نیشتمانییەكان وزە نوێ و زانستییەكانی كوردستان لە ماوەی لۆزانەوە بەردەوام بن لە رەخنەی زانستی ئەم قۆناغەو روونكردنەوەی تاریكایی دۆخی ئێستا، ئەو ئێستایەی دەرفەتە گەورەكانی شاردۆتەوە بۆ بەرژەوەندی ئابووری گروپی سیاسی بچوك.

سەدەی نوێ سەدەی كورد و هەڵگەڕانەوەی سەرجەم هاوكێشەكان دەبێت، حەتمیەتی مێژووە درەنگ یا زوو ئەوە روودەدات.
تا ئەوساتەی جیهان و ناوچەكە بە دەوڵەت و گەلانەوە دەگاتە ئەو باوەڕەی بەبێ راستكردنەوەی هەڵەكانی مێژوو لەناویشیاندا لۆزان، ئەم ناوچەیە هەرگیز ئۆقرەیی بەخۆوە نابینێ و كەس لەناو ئەم هاوكێشەو لێكەوتانەی لۆزان وەك چۆن سەد ساڵە براوە نەبووە، ئاوەهاش براوە نابێت.

لە ئاوێنەی لۆزاندا كورد وەكو نوخبەی باڵادەستی سیاسی خۆی نابینێ و داگیركەریش ناناسێ، بەو مانایەی ئەوەندەی گیانی خۆخۆری بۆ خۆشكاندن ئازاو ئامادەن، ئەوەندە دوژمن و داگیركەر ناخەنە ناو نیشانەی ستراتیژو كارەوە. لە ئاستی گەلدا، كورد لەهەموو سەردەمێك وشیارو بەئاگاترەو باش و خراپ جیادەكاتەوەو چیتر بە پەیامی بێ كردارو بە بەناو تێزی بێ پێز ناچێتە ژێر باری رۆمانسیەتی فریودەر.

تورکیا و هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی ڤێرسای و سێڤر و لۆزان

بڵێسە جەبار فەرمان
سەد ساڵی رابردوو سەدەی گۆڕانکاریە گەورەکانی مێژووە. سەدەی هەدوو جەنگی جیهانی دووەم و سەدەی رێکەوتنامە پڕ غەدرەکانی مێژووی گەلان. سەدەی بیستەم لەناو مێژووی مرۆڤایەتیدا بەسەدەی شەپۆلانی مەزن دادەنرێت.  با لەجەنگی سەرەتای سەدەوە دەست پێ بکەم.

جیهان لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم ئاڵوگۆڕێکی  زۆری بەخۆیەوە بینی. 
جەنگی جیهانی یەکەم 28/7/1914 دەستی پێکرد و لە 11/11/1918 دانوسان دەستی پێ کردو جەنگ کۆتایی هات.

لەم جەنگەدا 40 وڵات بەشداربوون شەڕەکە بووە هۆی ماڵوێرانیەکی زۆر بۆ مرۆڤایەتی و کوژرانی 17 ملیۆن مرۆڤ.

لە دوای کۆتای هاتنی جەنگ  ئیمپراتۆریەکان روخان و زۆرێک لە شانشینەکان بوون بە کۆماری و چەندها  وڵاتی تازە دروست بوون. نەخشەی بەشێک لە جیهان ئاڵوگۆڕی بەخۆیەوە بینی. بێگومان دروست بوون و لەناوچوونی ئەم وڵاتانە دەرئەنجامی چەندەها پێشهاتەی ئاڵۆزن. لە دەرەنجامی ئەم پێشهاتانە چەند هاوپەیمانیەک دروست بوون کە دیسانەوە بوونە هۆی ئیمزاکردنی چەند پەیماننامەیەک و هەڵوەشانەوەی هەندێکی تر.

لەدوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەکەم، دانوسان دەستی پێ کردو لە28/6/1919 پەیماننامەی ڤێرسای لە نێوان وڵاتانی براوەو دۆڕاوی جەنگ ئیمزا کرا.

لەم پەیماننامەیەدا ئەڵمانیا بەرپرسیارێتی یەکەمی جەنگی گرتە ئەستۆ و دەوڵەتی عوسمانی ئیمزای لەسەر هەڵوەشاندنەوەی وڵاتەکەی کرد. ئەمەش نارەزایەتیەکی زۆری هاووڵاتیانی ئەو وڵاتانەی لێکەوتەوەو دواتر بووە هۆی سەرهەڵدانی نازیەکان لە ئەڵمانیاو نەتەوە پەرستەکانی تورکیا بە سەرۆکایەتی کەمال ئاتاتورک.

تورکیا بۆ رزگاربوون لە پەیماننامەی ڤێرسای خۆی دایە پاڵ هاوپەیمانی سیانی براوەی جەنگ.
هاوپەیمانی سیانی (Triple Entente) بریتیبوون لە هاوپەیمانی نێوان ئیمپراتۆریەتی روسیا و بەریتانیا و فەرەنسا . وشەی (Entente) وشەیەکی فەرەنسیە و بە واتای دۆستایەتی و لێکتێگەیشتن دێت.

تورکیا توانی بە نزیکبوونەوەی لەم وڵاتانە خۆی لە پەیماننامەی ڤێرسای رزگاربکات و بچێتە ناو پەیماننامەیەکی ترەوە بە ناوی پەیماننامەی سێڤر. پەیماننامەی سێڤر بۆ تورکیای دۆڕاوی جەنگ باشتر بوو لە پەیماننامەی ڤێرسای. پەیماننامەی سێڤر (Sevres)لەلایەن چەند وڵاتێکەوە نووسرایەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئەو نەتەوەو ئاینزادانەی لە ژێر دەسەڵاتی ئمپراتۆریەتی عوسمانی دا دەژیان و دروستکردنی سنوری نوێ و ئەتۆنۆمی و پاراستنی مافەکانیان. پەیماننامەی سێڤر پەیمانی ئاشتی بوو لە نێوان وڵاتانی براوەو دەوڵەتی عوسمانی.

لە20/8/1920 پەیماننامەی سێڤر ئیمزا کرا. کورد لە لایەن شەریف پاشاوە نوێنەرایەتی دەکرا. بە گوێرەی بەندی 62ی ئەو پەیماننامەیە، سنورێکی خۆبەڕێوەبردن بۆ ناوچە کوردیەکان دادەنرێت، هەروەها  ئەندامێتی لە کۆمەڵەی نەتەوەکان. کۆمەڵەی گەلان (عصبة الامم، League of Nations) ڕێکخراوەێکی نێودەوڵەتی بوو لە ساڵی 1920 و لە ئاکامی پەسەندکرانی پەیماننامەی ڤێرسای دامەزرا، بە ئەندامێتی 42 وڵات. ئەم رێکخراوە لە ساڵی1946دوای جەنگی جیهانی دووەم و دامەزراندنی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان هەڵوەشایەوە.

لە بەندی 62ی پەیماننامەی سێڤردا هاتووە کوردەکان ناوچەی ئەوتۆنۆمی خۆیان دەبێ و لە بەندی 64 دا باس لە دروستبوونی دەوڵەتێکی کوردی دەکات بەو مەرجەی دوای ساڵێک لە ئەندامبوونی کورد لە کۆمەڵەی گەلان بیسەلمێنن کە زۆرینەی کوردەکان داوای سەربەخۆیی و دروست بوونی دەوڵەت دەکەن. لە ئەگەری دروست بوونی دەوڵەتی کوردی ویلایەتی موسل دەبووە بەشێک لەو دەوڵەتە.
لێرەدا نامەوێ باسی ئەو هۆکارانە بکەم کە بوونە هۆی دروستنەبوونی دەوڵەتی کوردی و لەناوبردی ئەو هەلە زێرینەی گەلەکەمان، بەڵکو دەمەوێت باس لە راستکردنەوەی رێرەوی مێژوو بکەم و ئەو بەرپرسیارێتیە قورسەی کەوتۆتە سەر شانی سیاسەتمەدارانی ئێستای گەلەکەمان.

دوای هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی و پارچەپارچەبوونی گروپێک سەریهەڵدا کە دژی داگیرکاری شانشینی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتالیا بوو کە خۆیان بە شۆڕشی  ئیستقلالیەت ناوزەند دەکرد. ئەم گروپە دەستی دایە چەک و پابەندی رێککەوتنەکان نەبوو کە سیاسیەکانی وڵات ئەنجامیان دابوو.  جەنگیان لەگەڵ یونان بەرپاکرد و توانیان لەو جەنگە سەرکەوتن بەدەست بهێنن. ئەم جەنگە ساڵی 1919-1922ی خایاند، زیاتر لە 40 هەزار یونانی لەو شەڕەدا کوژران و نزیکەی 50 هەزار بێسەروشوێن بوون. ئەمە بووە هۆی ئەوەی بەریتانیا نێوانگیری لەنێوان یونان و تورکیادا بکات. بردنەوەی جەنگەکە لەلایەن تورکیاوە بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی سێڤر و بیرۆکە و نوسینەوەی پەیماننامەی لۆزان.

پەیماننامەی لۆزان لە 24/7/1923  لە شاری لۆزانی سویسرا و لە پەلەیس دێ رۆمین ( Palais de Rumine) ئیمزا کرا. ئەم پەیماننامەیە بووە هۆی سەرلەنوێ داڕشتنەوەی سنوری تورکیا. بە پێی ئەم پەیماننامەیە هەرێمی ئاناتۆلیای باشووری خۆرهەڵات کە پێشتر درابوو بە ئەرمینیا خرایەوە چوارچێوەی سنووری تورکیا، تراقیای خۆرهەڵات و ئەزمیر کە پێشتر بەشێک بوو لە یونان بە هەمان شێوە خرانە سەر وڵاتی تورکیا.
لە پەیماننامەی لۆزان بە پێی بەندی 142 هەردوو وڵاتی یونان و تورکیا کۆچی زۆرەملێ بە هاووڵاتیان دەکەن. ئەمە بووە هۆی ئەوەی کۆچکردن بە 1.25 ملیۆن یونانی لەو ناوچانەی خرانە چوارچێوەی تورکیاوە و هەروەها 500 هەزار تورکی نیشتەجێی یۆنان.  لەبەرانبەر ئیمزاکردنی پەیماننامەی لۆزان تورکیا دەستبەرداری باڵادەستی بوو لە میسر و سودان بۆ شانشینی بەریتانیا لیبیاش بۆ ئیتالیا و لوبنان و سوریا بۆ فەرەنسا.
شاراوە نیە کە بەهۆی پەرتەوازەیی کورد و یارییکردن بە سەرۆک خێڵ و عەشیرەتەکان لەلایەن تورکیاوە کورد ئەو هەلە زێرینەی لە دەستدا. لۆزان نەخشەی وڵاتانی داڕشتەوە لەسەر بنگەی دروستکردنی دەوڵەت نەتەوە. عیراق و سوریا و تورکیا و تەنانەت ئێرانیش. کورد لەم میانەیەدا نەک هەر ئەو مافەی لێ سەندرایەوە بەڵکو وەکو کۆڵۆنیەکیش ئەو مافەی نەدرایە. مێژوو ئەوە دەسەلمێنێ کە کورد بەم دابەشبوونە نەک رازی نەبووە بەڵکو بەرگریشی لەخۆی کردووەو شەڕی بەرگریش رووی داوە.

ئەم دابەشکردنە نا عادیلانە بووە بنەمای چەند تاوانێکی گەورەی سڕینەوەی نەتەوەی کورد لەناو بۆتەی دەوڵەت نەتەوەکانی کوردستانی بەسەردا دابەشکرا.
بەرژەوەندیە ئابووریەکان وای لە وڵاتانی زلهێز کرد، کە چاوپۆشی بکەن لەو هەموو کۆمەڵکوژیانەی بەرامبەر بەگەلی کورد کران.
ئێستا دوای تێپەڕبوونی نزیکی 100 ساڵ بەسەر ئەو پەیماننامەیدا تورکیا ناڕەزایەتی خۆی دەردەبرێت و لەو بڕوایەدایە سیاسەتمەدارەکانی ئەوکاتی لاواز بوون و زۆرێک لەو ناوچانەی ئێستا لە چوارچێوەی سنوری وڵاتانی تردان دەبێت بگەڕێنرێنەوە بۆ سەر وڵاتی تورکیا.

لە میانی کۆبوونەوەیەکدا لە ئەنقەرە لە کۆتایی ساڵی 2016، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا جارێکی دیکە پەیمانی لۆزانی ساڵی 1923ی خستە ژێر پرسیارەوە. باسی لە «ڕێسای نادادپەروەرانە» و «شکستێک بۆ تورکیا» کرد.   وەک نموونەیەک دوورگەکانی ئیجەی  هێنایەوە کە بە بۆچونی ئەو سەر بە تورکیان.  
سه‌رۆكی توركیا رایگه‌یاند، هێشتا «ململانێیه‌كی زۆر له‌سه‌ر سنووری وشكانی و ئاسمانی و دەریایی هه‌یه‌«.  
دوای ئەوەی وەزیری دەرەوەی یۆنان بۆ کاروباری دەریایی و سیاسەتی دوورگەکان نێکتاریۆس سانتۆرینۆس لە نامەیەکدا کە پێشکەشی پەرلەمان کردبوو، نیشتەجێکردنی 28 دوورگەی بچووکی لە دەریای ئیجە راگەیاند، وەزارەتی دەرەوەی تورکیا بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و هۆشداریدا بە یۆنانیەکان.

ئەم ئاڵۆزیەی نێوان یونان و تورکیا،هەروەها بە کۆمەڵکوژی ناساندنی ئەرمەنیەکان کە لەلایەن تورکیاوە ئەنجام دراون و سیاسەتی نوێی جیۆپۆلەتیک بەشێوەیەکی زۆر لەبارە بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی لۆزان.
لە ساڵی 2008 لە میانی سەردانێكی عەبدوڵا گویل سەرۆك كۆماری ئەوکاتی توركیا بۆ سویسرا، پاسكال كوشێپین سەرۆكی فیدراڵی سویسرا ئەو مێزەی پێشكەشی توركیا كرد كە پەیمانی لۆزانی لەسەر ئیمزا كرا بوو.
دوای سەد ساڵ لە لۆزان ئەگەرەکانی شەڕی گەردوونی زیندوون و ئەو ناوچەیەی کوردستانی بەسەردا بەش بەش کراوە دەبێتە چەقی رووداوە چاوەڕوان کراوەکان. دابەشبوونی تازە دروست دەبن. تورکیای سەردەمی ئەردۆغان تەماحی لە فراوانخوازی هەیە بەڵام کوردی ئێستا هەمان کوردی سەردەمی لۆزان نییە. دەتوانێ رۆڵ ببینێ و لە پێگەی ئێستای زیاتر دەستەبەر بکات. بەڵام وەکو چۆن داگیرکەر پیلانی داناوە لەبەرامبەر ئەمەدا کورد دەیەوێت پلانی خۆی هەبێت. بۆ ئەم پرسە چارەنوسازەی کورد دەبێت پرسیار بکەین و نەخشەکەی ئەوسا بهێنینەوە بەرچاومان و بڵێین کاتی ئەوە هاتووە کورد لە گۆڕەپانی سیاسی جیهاندا رۆڵ ببینێت. بەستنی کۆنگرەی ئامادەسازی بۆ 100 ساڵەی لۆزان کە لە شاری لۆزان و لەهەمان شوێنی ئیمزاکردنی پەیماننامەی تێدا ئەنجام درا هەنگاوێکی گرنگە. 

ئەو هەڵە مێژوییانەی ئەنجامدراون دەبێت راست بکرێنەوە. گەلی کورد توانی شانبەشانی وڵاتانی زلهێز بەشداربێت لە شەڕی دژ بە داعش و ئازایەتی بێوێنەی نیشانی جیهان دا.هەموو وڵاتانی جیهان قەرزاری پێشمەرگە و شەرڤانن. ئێمە دەبێت بە ستراتیجیەتێکی بەهێزەوە بچین و لە دەرگای وڵاتانی ناو نەتەوەیەکگرتوەکان بدەین بۆ دووبارە پێداچونەوە بە پەیماننامەی لۆزان دا.

لەم سەد ساڵەی رابردوودا چەندەها وڵاتی نوێ دروست بوون و یەکێتی سۆڤیەت هەڵوەشایەوە. کاتی بەرقەرابوونی مافی چارەنوسی کورد هاتووە گەر لە دەستپێکش دا تەنها بە ئەوتۆنۆمی بۆ هەر یەک لەبەشەکانی  کوردستان دەستپێبکات. بە شێوازی گونجاوی پێدانی مافی خۆ بەڕێوەبردن یان بەشداری کردن لە حوکمڕانی ئەو وڵاتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەش کراوە بە ئارەزوومەندانەی کورد خۆی.
ئەو پێشەکیە مێژووییەم بۆیە باس کرد چونکە گرنگە کورد بگەڕێتەوە سەر خاڵی سەرەتاو بزانێ تورکیا دوای سەد ساڵ بەنیازە چی بکات، بە بۆچوونی من رازی نیە بە لۆزان و دەیەوێت داگیرکردن بەرفراوان بکات.
لەبەرامبەر ئەوەشدا کورد خۆی ئامادە کردوە بۆ رەتکردنەوەی ئەو غەدرەی لێی کراوەو لە دەرفەت دەگەڕێت راڕەوی مێژوو راست بکاتەوە بەپێی یاسای نەتەوە یەگرتوەکان لە پێدانی مافی گەلان.

چونکە کاتێک بەلۆزان کوردستان دابەش کرا هیچ پرسێک بە خودی کورد نەکرا. ئێستا قۆناغێکی نوێیەو کورد بەرەو ئامادەکاری ئەو قۆناغە نوێیە ڕێگای جیاواز دەگرێتە بەر یەکێک لە دەستپێکە گرنگەکان کۆنفرانسی لۆزان بوو بە ئامادەبوونی کوردی هەرچواربەشی کوردستان و نوێنەری هەرە زۆرینەی پارت و حزبە نیشتمانیەکانی کوردستان. یەکێتی نیشتمانی کوردستانیش وەک هێزێکی کوردستانی نیشتمانی بەشدارێکی کارای کۆنفرانس بوو.
 
بەبۆچونی ئێمە سەرەتایەکی نوێ دەستی پێکردوە بۆ گۆڕانکاری بەتایبەتی گۆڕانکاری لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. کورد کوتلەیەکی دیارەو ناتوانرێ نادیدە بگیرێت. بۆ سەد ساڵەی لۆزان کورد هەوڵەکانی دەستپێکردوە بۆ گەڕانەوە بۆ بنەماکانی سێڤرو راستکردنەوەی هەڵەی مێژوویی بەرامبەر بە گەلانی ناو خاکی کوردستان.
بۆ ئەم نەخشە رێگایە تێگەیشتن لە مەرامەکان و مەبەستەکانی پشت ئەو رێکەوتنامانە گرنگن، بەبێ تێگەیشتن و شیکردنەوەیان ناتوانرێت نەخشە رێیەکی نوێ و بنەمایەکی پتەوی کارکردنی نیشتمانی دابڕێژرێت. لەکۆنفرانسی سەد ساڵەی لۆزان ئەو نەخشەیە ئەچەسپێنرێت بە بەشداریکردن و ئامادەبوونی هێزو گروپە نیشتمانیەکانی کوردستان.

ئایا كورد قۆناغی میرنشینی تێنەپەڕاندووە؟

كەمال رەئوف

لە مێژوودا گەلێك هەلومەرجی گونجاو بۆ كورد هاتۆتە پێشەوە و بواری ئەوەی رەخساندوە كە بوونی نەتەوەیی خۆی لەناو نەتەوەكانی تری ناوچەكە و لەسەر ئاستی جیهانیش بسەپێنێت، بەڵام بەهۆی لاوازی گوتاری نەتەوەیی و نیشتمانی و پەرتەوازەیی و رازی بوون بە ژیانی میرنشینی، نەتوانراوە وەك پێویست سود لەو هەلومەجانە ببینرێت،  بۆیە سەرەنجام  بەدرێژای زیاتر لە 500 ساڵ كورد لەسەر خاكی خۆی وەك نەتەوەیەكی بندەستی بەكارهاتوو ماوەتەوە.
كاتێك سوڵتان سه‌لیمی یه‌كه‌می عوسمانییه‌كان له‌ 25/4/  1512 ده‌سه‌ڵاتی گرته‌ ده‌ست، پێویستی بە كورد بوو بۆ بەشداریپێكردن لەشەڕی سەفەوییەكان، دوای پێدانی بەڵێن دواتر سەرجەم میرنشینەكانی كورد كەوتنە تەڵەی مه‌لا ئیدریسی به‌دلیسی و رێكەوتنێكیان وەك میرنشینانی كورد لەگەڵ سوڵتان سەلیم مۆركرد، ئەوەی جێگای تێڕامانە رێكەوتنی میرنشینەكان  لەگەڵ سوڵتان سەلیم  بۆ پرسی كورد وەك نەتەوە نەبووە،  بەڵكو بۆ فەراهەمهێنان و درێژكردنەوەی دەسەڵاتی خودی میرنشینەكان بووە و ئامادەنەبوون  وەك نوێنەری كورد خاوەندارێتی لە پرسی نەتەوەو نیشتمانی كوردستان بكەن، هەربۆیە ئەو چەند خاڵەی لەنێوانیاندا رێكەوتنی لەسەر دەكەن، «هەرچەندە دواتریش جێبەجێنەكراون»  زیاتر پێداگری بووە لەسەر بەردەوامی حوكمڕانی پەرشوبڵاوی  فەرمانڕەوایەتی میرنشینەكان و رازییكردنی سوڵتان بەوەی دەسەڵاتی میرنشینیان لە باوكەوە  بگوێزرێتەوە بۆ كورەكانیان، لەبەرامبەر ئەوەشدا بەڵینیانداوە باج و خەراج بدەنە سوڵتان و بەشداری هەموو ئەو جەنگانە بكەن كە رووبەرووی عوسمانیەكان ‌ دەبێتەوە.

لەدوای چەندین گێمی شەڕی نێوان عوسمانیەكان و سەفەوییەكان، بەتایبەتی دوای جەنگی چاڵدێران له سەدەی پازدەی زاینییدا 23/8/1514  به‌شی  زۆرینەی  خاكی كوردستان دەكەوتە ژێر هەژموونی دەسەڵاتی عوسمانییه‌كان، جەنگێكی خوێناوی؛ كورد تەنها سوتەمەنی و زەرەرمەندی یەكەمی جەنگەكەبوو، چونكە جگە لەوەی شەڕەكە لەسەر خاكەكەی بوو لەهەردوو بەرەی شەریشدا كورد لەریزی پێشەوە بوون، دواتریش  هەركاتێك ئاگری شەڕی نێوانیان رووی لەخامۆشی دەكرد و رێكەوتن دەهاتە ئاراوە، عوسمانیەكان بەپێچەوانەی رێكەوتنەكانەوە دەكەونە گیانی كوردەكان و   سەركوتیان دەكردن، سەفەویەكانیش لەتۆڵەی ئەوەی كورد پێشرەوی شەری عوسمانیەكانیان كردوە، دەستی تۆڵەیان لەسەر كورد نەدەپاراست.

رێكکەوتنی سێڤر و لۆزان

پاش ڕوخاندنی عوسمانییه‌كان  بەشێك لەسنوورەكان وەك خۆی دەمێنێتەوە، دەوڵەتە براوەكانی شەڕ سەرەتا بیر لەوە دەكەنەوە دەوڵەتێك بۆ كورد دروست بكەن، بەڵام بەهۆی گوشارەكانی عوسمانیەكان و  نا ئامادەیی كورد خۆیەوەو هێڵی خیانەتەوە ، له‌م تێروانیەنەیان پاشگه‌زدەبنه‌وه‌ و رێكەوتننامەی سێڤر وەلا دەنێن و رێكەوتنی لۆزان دەهێننە پیشەوە.
 رێكەوتننامەی سێڤر له‌ ناوەراستی 1920 مۆركرا، كورد بەهۆی ئەوەی گوتاری یەكگرتوی نەتەوەیی نەبوو، نەیتوانی بەباشی خاوەندارێتی لەرێكەوتنەكە بكات. بەپێچەوانەوە عوسمانیه‌كان بەهەموو توانایانەوە لەسەر ئاستی سوڵتان و دەسەڵاتدارەكانی كەوتنە دژایەتی كردنی.

 لەئەنجامدا هەرچەندە پێشتر باس لەراپرسی و دیارییكردنی چاره‌نووسی كورده‌كان لەمادەكانی 62 و 64  كرابوو، كەچی دواتر لەهەموو ئەوانە پاشگەز دەبنەوە بۆ ئەوەش په‌یماننامه‌ی لۆزان ئیمزادەكرێت.
خاڵی سەركەوتنی توركه‌كان لەم گۆڕانكاریانەدا لاوازی و یەكنەگرتوویی گوتاری كورد بووە، بەپێچەوانەوە بەشێك لەسەرۆك هۆزەكان وەك نوێنەری كورد پاڵ دەدەنە پاڵ توركیاو بۆ دەستكەوتی بچووك دەبنە شایەتحاڵ و سەردانی فەرەنسا دەكەن تا بڵین كە ئەوان سەربەخۆییان ناوێت و بە ئەسڵ توركن و دەیانەوە لەناو سنووری توركیا بمێننەوە.

پەیماننامەی لۆزان كە له‌ 24/7/ 1923‌ ئیمزا كرا؛ كرایە جێگرەوەی پەیماننامەی سێڤر، بەمەش خاكی كوردستان بەگوێرەی بەرژەوەندی هاوپەیمانان لەرێگەی  ئەو رێكەوتنی لۆزانەوە  دابەشكرا.

دەرس و پەندەكانی رابردوو
  ئەم گێڕانەوە مێژووییە دەتوانێت هاوكاریمان بكات بۆ سەلماندنی راستییەكی تاڵ، راستیەك؛ كە پێمان دەڵێت كورد بەردەوام لە دەوامەی پەرتەوازەیی قوتاری نەبووە، هەربۆیە سەرباری ئەو هەموو هەوڵ وتێكۆشانانەی لەچەندین پڕۆژەی سیاسی جیاوازدا هەیبووە و كەسانی هۆشیار و خاوەن هەڵویست ئامادەی قوربانیدان بوون لەپێناویدا، بەڵام لەلایەكی ترەوە بەردەوام پرسی كورد لەرێگەی میرو سەرۆك هۆزەكانیانەوە بۆ بەرژەوەندی و باڵادەستی نەتەوەكانی تر بەكارهێنراون، كورد بەردەوام لەدۆخی جەنگدا بووە بەڵام جەنگێك كە جەنگی خۆیان نەبووە، بەردەوام بەهۆی دابەشبونیانەوە، لەناكۆكیدا ژیاون و سەفەوی و عوسمانیەكانیش جگە لەوەی بەكاریان هێناون توانیویشیانە ناكۆكی لەنێوان میرنشین و هۆزەكاندا دروست بكەن و ئاگری شەڕی نێوانیان خۆش بكەن، هەربۆیە دوای جەنگی جیهانیی یەکەمیش، جووڵانەوەی کورد هەر بە دابەشکراوی و پەرت بوون ماوەتەوە لە نێوان بەرەی سەر بە عوسمانی و بەرەی نەتەوەیی جوداخوازدا، بۆنموونە 1908، بابان زادە ئیسماعیل حەققی، کە ئەندام پەرلەمانێکی عوسمانی و كەسایەتیەكی دیاری کورد بووە، دەڵیت:  ناسنامەی کورد پێش هەموو شتێک ئیسلامییە و دوای ئەوە عوسمانییە و دواتر کوردییە، هەر لەبەر ئەو هۆكارانەیە كە بەشێك لە لێكۆڵەران و چاودێران لایان وایە  دابەشبوونی ناوخۆیی و بزووتنەوەكانی هۆكاری سەرەكی بوون لە شکستەكان و رێگری سەرەكی بوون تا كورد بەمەرام و ئامانجەكانی نەگات.
 كورد مێژوویەكی دورو درێژی خۆێناوی هەیە، بەڵام بەراورد بەو مێژووە رەنگە كەمترین سودی لەدەرس و پەندەكانی وەرگرتبێت، بەراوردكردنی رابردوو بەئێستامان، ئەو راستیەمان بۆ دەخاتە روو، كە ئاخۆ لەئێستا چی گۆڕدراوە، هێزە نوێیەكانی دوای جەنگی جیهانی دووەم كە بەسەردەمی باڵاكردنی ناسیوێنالیزمی كوردی دەناسرێت تاچەندە سودیان لە ئەزموونەكانی رابردوو بینیوە!.

 رەنگە زیادە رۆیی نەبێت گەر بوترێت لە فۆرمێكی تردا خواستی میرنشینی و دابەشكاری و نەبوونی گوتاری هاوبەشی نیشتمانسازی، هەمان سیناریۆی رابردووی، هەمان ئەقڵیتی میرنشینی و دابەشكاری  لە بەرگ و فۆرمێكی تردا بونێكی بەهێزی هەیە لەئیستاشماندا، بەرەی ئێران و توركیا باقییە، حزب لەبری میرنشین، ناكۆكی، دەستێوەردان، شەڕی خۆبەخۆو خیانەت و تەخوین، ملكەچی و گوێرایەڵی، بەشێكی زاڵن لە شانۆی سیاسەتی ئەمڕۆمان.
 كورد بەتایبەت لەباشوور، توانیویەتی جلوبەرگ و شێوازی ژیانی بگۆڕێت، بەڵام نەیتوانیوە شێوازی بیركردنەوەی بگۆرێت، چەقبەستنی دیدی قۆناغی میرنشینی و تارادەیك فیوداڵیستی تا ئەمرۆ درێژەی هەیە و مەودایی دنیابینینی لە ناوچەو شار تێپەرناكەن، ئەوكاتە میرنشینەكانی كورد دابەش بوون بەسەر میرنشینی هەولێر، شارەزوور، ئامەد، كەركووك و بادینان و چەند شوێنێكی تر، گەر بەوردی لەو دابەشكارییە بڕوانیت ئاسەواری ئەو دابەشكارییە بەزەقی دەبینرێت، هەربۆیە لەرابردوودا میرنشینەكان  هەندێكیان هێزی گەورەی شەڕكەریان هەبووە جەنگاوەری ئازاو بەشی شەڕی خۆپارێزیش چەك و هاوكاریان هەبووە، بۆ نموونە مه‌لا ئیدریسی به‌دلیسی بەتەنیا پتر لە 25 هەزار چەكداری رێكخراوی هەبووە،  بەڵام بەهۆی ئەوەی دیدی خێڵەكی و هۆزگەرایی و ئاینی بەسەریاندا زاڵ بووە ودابەش بوون، نەیانویستوە  كەهێزەكانیان پێكەوە  لەسوپایەكی یەكگرتودا كۆبكەنەوە، یان لەبەرئەوەی خەمی ئەوان خەمی دەسەڵاتی خود و خێزانیان بووە، پرسە نیشتمانی نەتەوەییەكانیان فەرامۆش كردوەو هەریەكە بۆخۆی ویستویەتی لەسێبەری سوڵتانێكدا بچووكی خۆی بنوێنیت تا گەورەیی  باڵادەستی بەسەر خەڵكەكەی خۆیدا دەستبكەوێت.

ستراتیجیه‌تی توركیا له‌هه‌ڕه‌شه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی لۆزان دژ بە كورد... نه‌خشه‌ رێگەی‌ روبه‌ڕوبوونه‌وه‌

 مەسعود عەبدولخالق

واپێ ده‌نێینه‌ یادی سەدساڵه‌ی پەیماننامەی لۆزان، هاوكات لەتەك سەدساڵ و یادكردنەوەی ئەم پەیماننامەیەدا، توركیا هەڕەشەی سڕینەوەی دەكات و دەڵێت: رەوشی ئەو كاریگەرییەی كۆتایی دێت. تورکیا هەندێك پرسی یاسای كۆن دەوروژێنێت، لەوانەیش: 1 - عەهدی میللی 2 - پەیماننامەی سێڤر 3 - پەیماننامەی لۆزان 4 - ویلایەتی موسڵ. بۆ ئەم مەبەستە، سەرۆكی ئێستای توركیا، بۆی كەوتۆتە گەڵاڵەكردنی نزیكەی سەد شارەزانی یاسایی جیهانیی بۆ لێدوان و هەڵسەنگاندنی ئەم كیشەیە و رێكخستن و دادی یاسایی. هەر کێشەیەكیش تایبەتمەندیی و كاركردنیی خۆی دەبێت. بەگوێرەی ئەو تایبەتییانە، تورکیا كەوتۆتە گەڵاڵەكردنەوەی و وەگەڕخستنی هێزی چەكداریی لە قوبرس و لیبیا كە پەیوەندن بە پەیماننامەی سێڤر، ئەو هێزانەی لە سوریا و ماددەی»1» لە عەهدنی میللی.

سەبارەت بە كوردستانیش، هەموو ئەو رێكەوتننامە دەگرێتەوە تایبەتن بە چوار پەیمانەكەی (عەهدی میللی)، (سێڤر)، (لۆزان)، (ویلایەتی موسڵ).
لەبەرئەوە، گرنگی لەو گۆنگرەیەدا، زانینی زۆر لەو پرس و كێشانەی تایبەتن بە كوردستانەوە و مەودای هەڕەشە و زیان و بەهەند وەربگیردرێن ئەو ڕەهەندە یاسایی و رامیاریی (سیاسیی) و چۆنێتیی ئەو ڕاستییەی پەیماننامەی لۆزان كە لە ساڵی 2023ز گوایه‌ بەسەردەچێت و ئۆتۆماتیكی هه‌لده‌وه‌شێته‌وه‌.

بۆ سەرهەڵدانی ئەم پرسە، سەركردایەتی كورد دەبێت چی بكات تاكو بتوانێت ڕووبەڕووی ئەو گەردنكێشیانە ببێتەوە.
پیادەكردنی ئەم سەركێشییە، لە تێگەیشتنی درێژخایانی ستراتیژیی توركیا و زانیاریی گەیاندن بە سەركردانی كورد لەبارەیەوە دەبینرێت بۆ دەستەبەركردنی پاڵپشتییەكی رامیاریی و یاسایی لەم كاروبارانەی خوارەوە:ـ  

نیازە شاراوەكانی توركیای ئێستا لە هەڵوەشانەوەی لۆزان

 زۆر بە كورتیی

1/ توركیا دەیەوێت، بەرە بەرە گرنگیی چڕبكاتەوە بۆ كەمكردنەوەی تینی بزووتنەوەی كورد لە چوار پارچەكانی كوردستاندا و بەتایبەتیی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی و هەرێمیی و عیراقییــدا.
2/ توركیا دەیەوێت لە گەلی هەرێمی باشوور/كوردستان هەژموونی بیریی (مەزهەبیی) زاڵبێت بەسەر بیری نەتەوەیی و نیشتمانیی، دانیشتوانی هەرێم بكاتە هاوشێوەی سوارەی حەمیدیی، هەروەك لە باشووری كوردستان كە چەندین جاراندا پێی هەستاوە.
3/ لەهەمانكاتــدا، توركیا دەیەوێت هەرچی داهاتە سروشتییەكان و نەوتە، بیانخاتە ژێر هەژموون و دەسەڵاتی خۆیەوە. بەمەیش سوودێكی زۆری لە هەرێمی كوردستان دەستكەوتوە و دەستیــدەكەوێت تاكو ئێستا. ئەوەتا تاكو ئێستا نزیكەی 10 ملیار دۆلار قازانجی ساڵانەی  لە كوردستان دەستكەوتوە.
4/ بەمەیش، توركیا دەیەوێت، كوردستان بكاتە بازاڕێك بۆ كۆمپانیاییەكان و شمەكەكان، لەبەرابەری ئەوەدا، هیچ پڕۆژەیەكی پەرەپێدان بۆ كوردستان نەمێنێت نغرۆیەكاتە گەندەڵی دارایی و كارگێڕیی و .... هتد.
5/ پلانی توركیا لەم خاڵانەدا چڕبۆتەوە:
- دەبینێت كە یەكبوونی خاكەكانی سوریا و عیراق و ئێران، بیمە و دڵنیابوونێك دابین دەكات بۆ یەكبوونی خاكەكانی توركیا، ئەمەیش لەخۆیدا تەواو هەڵوێستی زۆر ئاشكرای توركیا دەردەخات كە تا چ ڕادەیەك هەڵویستی شەڕەنگێژیی هەیە بەڕووی گەلی كوردستاندا.
توركیا دەیەوێت پێداگربێت لەسەر ئەو پەیماننامە و رێكەوتننامانە هاتوە، هەریەك لە عەهدی میللیی وسێڤرو ویلایەتی موسڵ و پەیماننامەی لۆزان.
كورد.... دەبێت چی بكات؟  
 له‌ ‌سه‌ره‌تا سه‌ده‌ی بیستەمدا، هەندەك له‌ كوردان هەڵەیەكی زۆر گەورەی كوشندەیان كرد، لەڕێی ناردنی شاندێكی كوردیی بۆ بەشدارییان لە گۆنگرەی لۆزان كە پێكهاتبوون لە « برنجی زادە» و «زولفی بەگزادە» كە بەناوی گەلی كوردەوە لە كۆنگرەكەدا و كەوتنیان بەدوای عصمەت ئینۆنو و حاخامێكی یەهودیی لە دانیشتنی كۆنگرەكەدا كەوتنە ئاخاوتن.
ئەم دوو نوێنەری كوردە بەناوی گەلی كوردەوە كەوتنە ئاخاوتن لە کۆنگرەكەدا. فراكسیۆنی كورد لە ئەنجومەنی نوێنەرانی توركیای گەورە پیکهاتبوون لە 72 ئەندام بەسەروكایەتی «حەسەن خەیریی» كە ئەتاتورك لە ئەنقەرەی پایتەخت دایمەزراندبوو. نوێنەرانی كورد لەو ئەنجومەنەدا، بەناوی گەلی كوردەوە، بروسكەیەكیان بۆ كۆنگرەی لۆزان نارد و دوابڕیار خۆیان دا و وتیان:
« ئێمە .... نامانەوەێت پەیماننامەی سێڤر و سوڵتان و ئیستەنبوڵ».....
« ئێمە... نە شەریف پاشامان (شەریف پاشای خەندان) دەوێت... نە سەربەخۆیی...»
«دەمانەوێت ماددەكانی (62 ـ 64) كە لە پەیماننامەی سێڤر The Treaty of Sevres هاتوون.... لاببرێن و چزبكرێن....» .
«ئێمە دەمانەوێت پەیمانی لۆزان و ئەتاتورك و ئەنقەرە و برایەتیی كورد – تورك».
ئەم كارە، بوە هۆی گۆڕینی پەیمانی سێڤر بە پەیمانی لۆزان.
لەم گۆڕینەدا، گەلی كورد دۆڕاوی گەورە بوو لە پڕۆژەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانی لە پەیمانی لۆزانـدا، هەر لە ناوەڕۆكی ڕێكه‌وتنی لۆزان 128 جار ناوی توركیا هاتوە، بەبێ ئەوەی ئاماژە بەناوی كورد بدرێت.
بۆ یەكەم جاریش، لە بەندی (3)ی پەیمانەكەدا دوو جار ناوی عیراق هاتووە، بەڵام لەمەیشدا ناوی كورد  نەهاتووە.
لە ‌سه‌ره‌تای سه‌دەی 21ز، پێویست بوو كورد، بە دیدێكی ‌یه‌كگرتوو، بەئاوەزێكی دانستانە و زارشتانە‌ رووبه‌ڕووی ئه‌و هه‌نگاوانه‌ ببوایەتەوە‌، ئەو به‌ڵگه‌نامه مێژوویی و یاساییی و سیاسییانەی كە زۆر له‌به‌ر ده‌ستدان‌، وه‌ك دۆسییەكی به‌هێز گەڵاڵە بكردایە و زۆر شارەزایانە و لێزانانە ئامادەیانی بكردایە و بیانخستبایەتەگەڕ بۆ ڕۆژی یەكلابوونەوەی چارەنووس.
ئەو بەڵگەنامانە، لە دوو تەوەری گرنگدا كۆبكرێنەوە، زۆریش پێویستە بەهەند وەربگیردرێن و بخرێنەگەڕ‌ تاكو سەركردایەتی كوردستانیی لێوەیانڕا بتوانێت ئەو هاژەوهوشانەی دەسەڵاتی توركیا بپوچێنێتەوە.
هەر لەو بەڵگەنامانەیشەوە بتوانێت، لێزانانە و دانستانە دەستبخاتە نێو لۆزانەوە و هەڵیــبوەشێنێتەوە، چونکە ئەم هەڵوەشاندنەوە لە بەرژەوەندی گەلی كوردستان دەبێت.
یه‌كه‌م - بەڵگەنامە یاسایییەكان بۆ رووبەروبونەوەی هەوڵەكانی توركیا
 1 - لە پەیماننامەی سێڤردا‌، وەنەبێت هەر ماددەكانی (62، 63، 64) لەبەرژەوەندی گەلی كوردستاندان. بەڵكو چەند ماددەی دیكەی تێدایە كە لەبەرژەوەندی گەلی كوردستاندان وەك هەردوو ماددەی (142) و (145). 
2 - بەپێی پەیماننامەی سێڤر، تەلارێكی سیاسیی بۆ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەند دانراوە. ئەمەیش ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی كاریگەری ئەم پەیماننامەی سێڤر وەك خۆی ماوە و هەڵنەوەشاوەتەوە. 
3 - هیچ ماددەیەك بە نەسك (نص)كی داڕێژراو لە پەیمانەكەدا نەهاتووە كە ئاماژە بە هەڵوەشانەوەی سێڤر بدات یاخود بە پەیمانی لۆزان كە ببێتە جێگرەوەی سێڤر.
4 - لەم بارەدا، خۆ ئەگەر پەیمانەی لۆزان، سیاسیانە بۆ گەلی كوردستان هەڵوەشابێتەوە ..... لایەنە یاسایییكەی سێڤر وەك خۆی ماوەتەوە و هەڵنەوەشاوەتەوە.
5 - هیچ ماددەیەك نە لە سێڤر و نە لە لۆزاندا نەهاتوە كە دەمــمێچ (سەقفی زەمەنی)ـی سنووردار كرابێت بۆ كارپیادەكردنی ئەو دوو ماددەیە. چونكە ماددەی (143)ی پەیمانی لۆزان كە لە دەمگاری (فترة زمنیة) جێبەجێكردنی پەیمانەكە، هیچ نەسكێكی نووسراوی تێدا نییە كە ئاماژەی بە دەمــمیچیی كۆتاییهێنان بە بەڕێوەچوونی پەیماننامەكە بدات. لەبەرئەوە، ئەو هەڵپە و هەوڵدانەی تورکیا بۆ ترساندنی هەرێمی باشووری كوردستانە لە ئاخاوتنەكانیدا كە گویا بەڕێوەچوونی پەیمانی لۆزان لە ساڵی (2023ز) كۆتایی پێــدێت.
ئەمە لەڕووی یاسایییەوە هیچ بنەما و بایەخییەكی نییە.
6 - هەموو ئەو رێكەوتنـنامەی نێوان نوێنەرانی رەسمی توركیا و دەوڵەتی عوسمانلی ئیمزاكراون. پەیمانی سێڤر لەلایەن (هادی پاشا) و پەیمانی لۆزان لەلایەن (عصمت ئینونو) ‌ئیمزا كران. جا ئەو كەسانەی پێیان وایە كە بڕیارەكانی»عصبە الامم» هیچ پشتێكی یاسایی نەماوە، نەزان و نەشارەزان لە رەوشی یاسا نێودەوڵەتییەكان. چونكە «عصبة الامم» لە 18/4/1946ز هەموو ئەو بڕیارانەی كە بەشێوگێكی یاساییی داڕێژراون و دەرچێنراون، ڕادەستی ڕێخراوی نەتەوە یەكگرتوەكانی كرد. لەبەرئەوە هەموو ئەو بڕیارانەی لە (عصبة الامم) وە دەرچوون، تا ئێستایش هێزی یاسایییان لە رێخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا ماوە.
7 - به‌گشتێی، ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ی بڵاوە، گوایه‌ تینی رێكه‌وتنە نێوده‌وڵەتییەكان ته‌نها سەد ساڵ دەخاێنێت. بۆچوونێكی نە ڕاستە.... هیچ بنەمایەكی یاساییی دەوڵەتیی نییە.
دووه‌م – راسپارده‌ گشتییه‌كان
پێش ئه‌وه‌ی بچینه‌ سه‌ر راسپارده‌كان ده‌بێ ئه‌وه‌ بزانین كه‌ هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی لۆزان زۆر له‌قازانجی كورده‌ ئه‌گه‌ر سه‌ركردایه‌تیه‌كی ژیری هه‌بێت، زیندوو كردنه‌وه‌ی ئه‌و دۆسیانه‌ (سێڤهر –لۆزان –ویلایه‌تی موسل) مه‌رج و ئه‌نجامی باشی بۆ كورد هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر (دووباره‌)سه‌ركردایه‌تیه‌كی حه‌كیمی هه‌بێت ..
 راسپارده‌كان:
 1 - سازاندنی یەكڕیزیی هەرێمی باشووری كوردستان و هەرێمە كوردستانییەكانی وڵاتانی دیكە، بەگوێرەی رەهەندی نیشتمانیی و یاسایی دەوڵەتیی.
2 - هەڵوەشاندنەوەی ئەو پەیوەندییە ناهاوسەنگییانەیی هەرێمی باشووری كوردستان یان حزب لەگەڵ توركیا، بەتایبەتیی گرێبەستە دوور و درێژخایانەكانی گاز و نەوت، پێویست دەكات باڵا لێژنەیەكی یاساییی وسیاسیی بۆ ئەو مەبەستە پێكبهێنرێت لەپێناوی رووبەڕوونەوەی ئەو هەڵپەخوازیانی تورکیا لەم بارەیەوە.. به‌تایبه‌تی له‌دوای گورزه‌كه‌ی دادگای پاریس له‌و ڕیكه‌وتنه‌ لاسه‌نگه‌ .
3 - دەست بەهەڵمەتی دەركردنی سوپای توركیا بكرێت لە كوردستانــدا، رێی بەكارهێنانی لایەنە عەرەبی و دەوڵەتیی و نەتەوە یەكگرتووەكانەوە.
4 - كێشەكانی هەرێمی باشووری كوردستان بەشێوەیەكی ستراتیژییانە (نەك تاكتیكیانە) لەگەڵ عیراقــدا چارەسەربكرێن.
5 - هاوكاریكردن لەگەڵ حكومەتی عیراقییدا بۆ ورووژاندنی دەستێوەردانی دەوڵەتی توركیا لە كاروباری هەرێمی باشووری كوردستان و پەنابردن بۆ ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتیی و رێکخڕاوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بەپێی ماددەكانی 109 و 110 لە 
بڕیارە بەم زووانە کتێبێک سەبارەت بە پەیماننامەی لۆزان کە بە زمانی عەرەبی بڵاکراوەتەوە و  لەلایەن نووسەر و وەرگێڕ بڕوا ستار-ەوە وەرگێڕراوەتە سەر زمانی کوردی بکەوێتە بەر چاوی خوێنەران.
نووسەری ئەو کتێبە قۆناغەکان و ئامادەکارییەکان بۆ پەیماننامەکە شیدەکاتەوە و بەگوێرەی پێدراو و ئەنجامەکانی پەیماننامەکە و لێکەوتەکانی، پێیوانییە کە (لۆزان) تەنها زادەی ئەو ساتە وەختە بێت کە پەیماننامەکەی تێدا مۆرکراوە،
وەرگێڕی کتێبەکەش بەهەمان شێوە لە پێشەکییەکەیدا دەڵێت: «پەیماننامەی لۆزان تەنها زادەی ئەو ساتەوەختە نییە کە پەیماننامەکەی تێدا پەسەندکراوە، بەڵکو باکگراوندێکی مێژوویی
لە پشتەوەیە بە بەڵگەی ئەوەی لە کۆتاییەکانی یەکەمین جەنگی جیهانی (1914 – 1918) و دوای روخانی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی لەلایەن هێزەکانی هاوپەیمانانەوە بە سەرکردایەتی بەریتانیا و فەرەنسا، وڵاتانی براوەی جەنگەکە بۆ دابەشکردنی میراتی ئیمپراتۆریەتەکە، کە لە ماوەی جەنگەکەدا دەستییان کەوتبوو، هەوڵیاندا لە چوارچێوەی دانوستان و گفتوگۆی نێوانیاندا هەریەکەیان بەگوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆی ئەو بەشە ببات، کە دەستیکەوتووە، بۆ ئەم مەبەستەش یەکەمین هەنگاو لە بەستنی «کۆنگرەی سان ریمۆ»وە دەستیپێکرد؛ کە تێیدا هەر یەک لە بەریتانیا و فەرەنسا لە 18 تا 26ی نیسانی 1920 لە شاری سان ریمۆ-ی ئیتاڵیا، بە سەرپەرشتی سەرۆک وەزیرانی هەردوو وڵاتەکە و نوێنەری وڵاتانی دیکەی هاوپەیمانیێتییەکە کۆنگرەی سان ریمۆ دەستیپێکرد، کە ئامانج لێی دیاریکردنی چارەنووسی میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لەوانەش پێداچوونەوە بوو بە بڕیارەکانی رێککەوتننامەی نهێنی سایکس-پیکۆ (1916).
لە ماوەی دەستپێکردنی ئەم کۆنگرەیەدا چەند بڕیارێکی گرنگ بۆ هەردوو وڵاتەکە دران، لەوانەش دەستهەڵگرتنی فەرەنسا بوو لە ویلایەتی موسڵ لە بەرامبەر پێدانی 25 ٪ی نەوتی ویلایەتەکە بە فەرەنسا، هەروەها دروستکردنی سیستمی ئینتداب بوو، کە دواجار هەریەک لە فەلەستین و میزۆپۆتامیا (عیڕاقی ئێستا)ی خستە ژێر ئینتدابی بەریتانیاوە، هاوکات سوریا و لوبنانیشی خستە ژێر ئینتدابی فەرەنسا.
هەریەک لە بەریتانیا و فەرەنسا دوای پەسەندکردنی ڕاسپاردەکانی کۆنگرەی سان ریمۆ، لە 10ی ئابی 1920 لە شاری سێڤری فەرەنسا لە چوارچێوەی پەیماننامەی ئاشتیدا، پەیماننامەی سێڤر-یان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی واژۆکرد، کە ئامانج لێی ناچارکردنی بوو بە بچوککردنەوەی رووبەرە جوگرافییەکەی و دروستکردنی چەند قەوارەیەک. 

بەرەو یادی 100ساڵەی رێکەوتننامەی لۆزان

 هيوا سەيد سەليم

پەیمانی لۆزان ئیمزاکردنی دابڕاندنی گەرۆژی 24/7/2023 سەدەیەک بەسەر یادی واژۆکردنی رێکەوتنامەی لۆزان تێدەپەڕێت، ئەوە ەێکەوتنامەی بۆ نەیانرانی کورد بە تایبەت دەوڵەتی تورکیا دیاریەکی بەنرخ بوو، بۆ ئێمەی کوردیش پێچەوانەکەی.
100 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ لە نێوانی هاوپەیمانانی براوەی جەنگی یەکەمی جیهانی و تورکیای دۆڕاوی ئەو جەنگە لە لۆزانی وڵاتی سویسرا رەوایەتی درایە راگەیاندنی کۆماری تورکیا و دابەشکردنی خاکی کوردستان کە لە چوارچێوەی رێکەوتنامەی سایکس بیکۆ دابەش و پارچە پارچە کرابوو.
لە لۆزاندا دەرفەتێکی  کورد لە بەشێکی خاکی کوردستانی ژێڕدەستەی دەوڵەتی عوسمانی، کە خۆی دەبینیەوە لەو سێ خاڵانەی (62،63،64) کە لە رێکەوتنامەی سێڤر هاتبوو،  لەبار بردرا.
لەو رۆژەوە تا ئەمڕۆی لەگەڵ دابێت، گەلی کورد لۆمەی ئەو وڵاتانە دەکات کە ئامادەنەبوون هاوشێوەی نەتەوەکانی دیکەی ژێر دەستەی دەوڵەتی عوسمانی لە نموونەی (ئازەری، عەرەب و ئەرمەن....هتد) دەوڵەتیان بۆ دابمەزرێنن.
لە جەنگی یەکەمی جیهانی یەکەم دەولەتی عوسمانی کە شەش سەدە بوو حکومی ناوچەکەی دەکرد،  کەوتە سەنگەری بەرەی دۆڕاو لەو جەنگە، ئەو هەڵوێستەی باشترین دەرفەت بوو بۆ ئەوەی گەلانی ژێر دەستەی ئەو دەوڵەتە نەخۆشە بگەن بە مافەکانی خۆیان.
بەرژەوەندی ولاتانی زلهێز لە لایەک و نا ئامادەیی بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کوردستان بۆ ئەو وەرچەرخانە گرنگەی لە جیهان و ناوچەکە ڕوویدا،  وایکرد کورد نەتوانێت سوود لەو دەرفەتە وەرگرێت، بۆیە وەک هەر جارێکی دیکە کورد نەیتوانی بە ئاواتی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی بگات.
لە ئێستادا کە بەرەوە یادی 100 ساڵەی رێکەوتنامەی لۆزان دەچین یار و نەیارانی کورد بۆ ئەو یادە کەوتونەتە خۆیان،  بۆیە دەبێت هەموو هەوڵێکی کورد بۆ ئەو بێت شکست بە هەوڵی نەیارانی بهێنێت.
شایانی باسە، دەوڵەتی تورکیا وەک نەیارە سەرەکیەکەی مافەکانی خەڵکی کوردستان ئەگەرچی 100ساڵ  بەر لە ئەمڕۆ لە چوارچێوەی رێکەوتنامەی لۆزان بووە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی کە کۆماری تورکیای ئێستایە.
 بەڵام لە تەواوی ئەم ماوەیەدا هێشتا چاوی لەوەیە سنووری جوگرافیای دەوڵەتەکی لەسەر حسابی کورد لە پارچەکانی دیکەی کوردستان فراوانتر بکات، بۆیە لە بۆنە و بێ بۆنەدا باس لە گەڕانەوە بۆ « میساقی میللی» دەکات.
شایانی باسە، میساقی میللی تورکیا له28ی كانونی دووه‌می ساڵی 1920 به‌پێی ئاگربه‌ستی «مه‌نده‌رۆس» له 30ی ئۆكتۆبه‌ری ساڵی 1918 له‌نێوان هێزه‌كانی هاوپه‌یماننان: ئیتاڵیا، فەرنسا، به‌ریتانیا و ده‌وڵه‌تی عوسمانی ئیمزا كرا، لەو پەیماننامەیەدا سنووری توركیا دیاری كرا،كه‌ سنووری توركیای ئێستا تێئه‌په‌رێنێ بۆ سوریا و عیراق و شاره‌كانی حه‌له‌ب و موسڵ و كه‌ركوك و هه‌ولێرو سلێمانیش ده‌گرێته‌وە.
بەڵام لە رێکەوتنامەی لۆزان هەریەک لە ویلایەتی حەلەب و موسڵ نەخرایە سەر سنووری تورکیای ئێستا.
لە بەرامبەر ئەجێندای تورکیا لە یادی 100 ساڵەی رێکەوتنامەی لۆزان،  کۆنگرەیی نەتەوەیی کوردستان (KNK)ە،  بە ئەنجامدانی چەند چالاکیەک کە ماوەیەکە لە شار و شارۆچکەکانی کوردستان دەستی داوەتێ،  کار لەسەر ئەو یادە دەکات، کە کۆتا چالاکیش لە رۆژانی(22.23.24./7/)لە شاری لۆزانی سویسرا دەبێ، بۆیە دەبێت شارەزایانی بواری مێژوو و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان و هێزو لایەنە سیاسیەکان میدیاکاران، پشتیوانی لەو بەرنامەی کۆنگرەیی نەتەوەیی کوردستان بکەن.

لۆزانی نادادی

لەتيف فاتيح فەرەج

توركیا له‌ رێكه‌وتننامه‌ی لۆزاندا براوه‌ نه‌بوو ، وه‌ك ئه‌وه‌ی زۆر جا هه‌م ده‌وڵه‌تی تورك هه‌م هه‌ندێك توێژه‌ر وای نیشانده‌ده‌ن ،له‌ بنه‌ڕه‌تا رێكه‌وتنه‌كه‌ وڵاته‌ براوه‌كانی شه‌ڕ له‌گه‌ڵ توركیای له‌په‌ل و پۆخراوی دوای شكستی ده‌وڵه‌ته‌ نه‌خۆشه‌كه‌ ئیمزایان كرد بۆ ئه‌وه‌ی توركیای سه‌رده‌می كه‌مال ئه‌تاتورك و عیسمه‌ت ئینینۆ له‌ مه‌نگه‌نه‌ بده‌ن ، ده‌قی په‌یماننامه‌كه‌كه‌ 143 ماده‌یه‌ زۆرینه‌ی ماده‌كان له‌ مه‌نگه‌نه‌دانی توركیا و دیارییكردنی سنووری نوێی ئه‌و وڵاته‌یه‌ ، گه‌رچی یه‌كێك له‌ سته‌مكاریه‌ هه‌ره‌ ناداده‌كانی نێو ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ پشتگوێخستنی خواستی كورده‌ له‌ خۆخاوه‌نی ، بۆ كورد لۆزان هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سێڤر بوو ، لۆزان له‌ 24ی ته‌موزی 1923 ئیمزا كرا ، سێ‌ مانگ دواترو له‌ 29ی تشرینی یه‌كه‌می 1923 حكومه‌ته‌ علمانیه‌كه‌ ده‌ستوری توركیای نوێی ڕاگه‌یاند ،له‌ په‌یماننامه‌ی لۆزاندا وڵاتانی به‌ریتانیا ، فه‌ڕه‌نسا ، ئیتالیا ، ژاپۆن ، یۆنان ، و هتد چه‌ندین مه‌رجیان به‌ سه‌ر توركیادا سه‌پاند ، توركیاش به‌ هه‌موو مه‌رجه‌كان رازی بوو ، ئه‌گه‌ر به‌ وردی سه‌یری به‌نده‌كانی 15، 16، 17، 20، 22 و هه‌روه‌ها به‌نده‌كانی دیكه‌ش بكه‌ین ده‌بینین توركیا ده‌ستی له‌ ژێره‌وه‌یه‌ ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ته‌واوی په‌یمانه‌كه‌ ده‌رفه‌تی داوه‌ به‌ توركیا هه‌ركات ویستی هه‌ڵوه‌سته‌ بكات ، یانی وێڕای ئه‌وه‌ی وه‌ك ئه‌وه‌وایه‌ به‌ریتانیه‌كان ده‌قی په‌یمانه‌كه‌یان نووسیبێت دواتر خرابێته‌ به‌رده‌م توركیا بۆ ئیمزا كردن ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌و پێیه‌ی له‌ ته‌واوی په‌یماننامه‌كه‌دا گه‌لێكی گه‌وره‌ی وه‌ك كورد له‌ بیر كراوه‌ و كورد و خاكه‌كه‌ی رووبه‌ڕووی دابه‌ش و پارچه‌ پارچه‌ بوون بوونه‌ته‌وه‌ ، بۆ كورد ئه‌م په‌یماننامه‌یه‌ كۆستێكی گه‌وره‌یه‌ و ده‌بێت هه‌میشه‌ بیر له‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌و نه‌چوونه‌ پێشی بكه‌ین و نه‌فره‌ت له‌و زلهێزانه‌ بكه‌ین كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا خواستی كوردیان پشتگوێخستووه‌ ، له‌ به‌ر ده‌سكه‌وت و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆیان.

له‌ نوسینێكی دكتۆر ئه‌حمه‌د مه‌حمود عه‌لو سامه‌ڕائیی دا كه‌ له‌ زانكۆی تكریته‌، باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ ده‌بوو رێگه‌ به‌ گه‌لانی ناتورك بدرێت به‌ زمانی خۆیان بدوێن و بخوێنن ، یانی ئه‌مه‌ش به‌شێك بوو له‌ په‌یماننامه‌كه‌ ، به‌ڵام كه‌مال ئه‌تاتوركی سه‌رۆك كۆمارو ئینینۆی سه‌رۆك وه‌زیران هه‌ر زوو جگه‌ له‌ توركی بواری نووسن و خوێندنیان به‌ گه‌لانی تر نه‌داو ده‌رگایان به‌ ڕووی به‌ كار هێنانی پیتی عه‌ره‌بیشدا داخست ئه‌م په‌یماننامه‌یه‌ ده‌ستی توركیای نوێی بۆ سه‌ركوتی گه‌لی كورد و گه‌لانی ناوچه‌كه‌ واڵاكردو به‌ ته‌واوتیش كۆتایی به‌ په‌یمانی سێڤر هێنا كه‌ تێیدا به‌ چه‌ند ئه‌گه‌رێكه‌وه‌ له‌ به‌نده‌كانی 62، 63، 64 دا  خه‌ونی كورد تا ئاستی پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی خۆی دوای راپرسیه‌ك قسه‌ی له‌ باره‌وه‌ كرابوو. ئه‌گه‌ر له‌و رووه‌وه‌ ته‌ماشای بكه‌ین كه‌ توركیا ژیرانه‌ له‌ دوای جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م 1914-1918 بیری له‌ به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی توركیای نوێ‌ كردووه‌ته‌وه‌ و له‌ دوای هه‌ر یه‌كه‌ له‌ ڤێرسای ، سێڤر ، له‌ لۆزاندا زیاتر پایه‌كانی ده‌وڵه‌تێكی تۆكمه ‌و خاوه‌ن بڕیارو بڕوا دروستده‌كات و له‌ولاشه‌وه‌ براوه‌كانی شه‌ڕ هه‌ریه‌كه‌ و به‌ جۆرێك به‌رژه‌وه‌ندی خۆی ده‌چنێته‌وه‌، ده‌بێت له‌وه‌ تێبگه‌ین كه‌ كورد له‌و كاته‌شدا نه‌یتوانیووه ‌سوود له‌ ده‌رفه‌ته‌كان وه‌ربگرێت و پڕۆژه‌یه‌كی هاوبه‌شی بۆ چاره‌نووسی خۆی هه‌بێت ، زلهێزه‌كانیش له‌ به‌رانبه‌ر ئه‌و پرش و بڵاوی و بێ ده‌نگیه‌ی كوردا دوای سێ‌ ساڵ له‌ سێڤر ئیدی ئه‌وه‌یان بۆ گرنگ نه‌بووه ‌كورد چی به‌سه‌ر دێت .
بۆیه‌ په‌یمانی لۆزان په‌یمانی سه‌ركه‌وتنی توركیایه‌ به‌و مانایه‌ی گه‌رچی براوه‌كان مه‌رجه‌كانی خۆیان به‌سه‌ریدا سه‌پاند ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دانیان به‌ بوون و خاوه‌ن بڕیاری توركیای نوێ‌ دا ناو، توركیا وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی گه‌وره‌ هاته‌وه‌ نێو گۆڕه‌پانی و نێوده‌وڵه‌تی و خۆیشی له‌ پاشماوه‌ی ده‌وڵه‌ته‌ نه‌خۆشه‌كه‌ رزگار كرد، جگه‌ له‌وه‌ش ده‌ستی واڵاكرا بۆ ئه‌وه‌ی بایه‌خ به‌ چاره‌نووسی كورد و گه‌لانی دیكه‌ نه‌دات و چۆنی بووێ‌ به‌و جۆره‌ی هه‌ڵسوڕێنێت كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیه‌تی .

ئێستاو دوای سه‌ت ساڵ له‌و دیرۆكه‌ ، له‌و نادادی و سته‌مه‌ ، كاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ كورد به‌ ده‌وڵه‌تانی ئیمزاكه‌ری ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ بڵێت، ئه‌م سته‌مكاریه‌ تاكه‌ی ، ئایه‌ ده‌كرێت تا هه‌تا كورد له‌به‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌ی سڕینه‌وه‌و كوشت و بڕدا بێت و له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به ‌تیرۆریست له‌ قه‌ڵه‌م بدرێت و كێشه‌كه‌ی له‌ بری ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌ر بكرێت وڵاتان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان مامه‌ڵه‌ی پێوه‌ بكه‌ن ، وه‌ك تازه‌ترین مامه‌ڵه‌ی نێوان ناتۆ و توركیا و سوید كه‌ له‌ ماوه‌ی به‌رێدا بۆ وه‌رگرتنی سوید له‌ ناتۆ به‌و جۆره‌ كاری له‌ سه‌ر كرا .

چالاکییەکانی یادی 100 ساڵەی لۆزان

 عادل عوسمان
بەسوپاسەوە بۆ سەکۆی گەنجان بانگێشتی چالاکیەکی بە واتای سەکۆی گەنجان کرابووین بۆ هەڵەبجەی بەرخۆدان و ژیانەوە. لەو چالاکیە پڕ واتایەدا، کۆمەڵێک لێکۆڵینەوە و قسە لەسەر لۆزان و کاریگەریەکەی کرا. گرنگترین دیاردەیەک لەوێ گەنجان، لە تیێپەڕبوونی سەد ساڵەی لۆزاندا نیشانیاندا، لێدان لەو چەمکە ژەهراویە بوو کە دەڵێن «گەنج ئینتیمای بۆ نیشتیمان و نەتەوە» نەماوە. لە راستیدا ئەوان نیشانیاندا کە نەک ئینتیمایان نەماوە، بەڵکو خاوەنداری لە نەتەوە و نیشتیمان دەکەن و لە پێناویدا جەنگاوەری و گیانبازی دەکەن. نیشانیاندا کە ئازارەکان نایان وەستێنێت، بەڵکو نمونەیەکی ئازاریان گرت بە دەستەوە بۆ تێگەیشتن لە ئازارە بەردەوامەکانی کاریگەریەکانی لۆزان. ئەو پاگەندە پارچە گەریەشیان پوچکردوە، کەسەد ساڵە دوژمنان و داڕێژەرانی لۆزان و هاوکارە پارچەگەرەکانیان لە ناو زهنی گشتیدا پەرەی پێدەدەن کە دەڵێت، پارچەکەی خۆت بگرەو دەست مەخەرە ناو کاروباری ئەوانی دی! ئەمە لە کاتێکدا وەک لە قسەکانی چالاکاندا نیشانیان دا کە دوژمن سنوورە دەستکرد و داڕێژراوەکانی خۆیشی ناناسێت و نازانێ و لە هەرکوێ «هەبوونێکی کورد هەبێت، ئەو هێرشی لەناوبەرانەی بۆ دەکات! 
بۆیە بە نموونەی دۆڵی زیلان دەستیان پێکرد و بەهەڵەبجە کۆتاییان پێ هێنا. ئەم گەنجانە نیشانیاندا، کورد بەلۆزان رازی نەبوون، لەسەرەتادا بەبەرخۆدانی شێخ مەحمودی حەفید دەستیان پێکرد و بە خۆسەری خۆرئاوای کوردستان کۆتاییان پێهێنا. وتییان لۆزان چەندە هەبێت کوردان پێی ڕازی نین و بەرخۆدان دەکەن و ئەوەش مێژووی بەرخۆدانمان.
بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو، پرسیاری بەشدارێکیش بوو، ئەی چارەسەری دوای لۆزان بەچی دەکرێت. لە لێکۆڵینەوەی گەنجێکدا وترا «کورد لە جینۆساید تێنەگەیشتوە!» هەرچەندە نیوەی راستیەکەیە، بەڵام تەواوی ڕاستیەکە ئەوەیە، کە «کورد لەباشوری کوردستان بە هۆی مەست کردنیەوە بە کۆمەڵێک شتی شکڵی لە لۆزان تێنەگەیشتوە! بۆیە گرنگە لێکۆڵینەوەی لۆزان لەناو دەقەکانی داڕێژراو بەگوێرەی سیستمی دەوڵەت نەتەوەوە بکەین و لێی تێبگەین، نەک لەوەی کە سیستمەکە بۆی داڕشتووین و دەیکاتە زهنیەتی گشتی، کە خزمەت بە جینۆساید دەکات.

لۆزان نەخشەڕیی دروستکردنی دەوڵەت نەتەوەیە. کورد لەم سیستمەدا جێگەی نەکراوەتەوە. بەگوێرەی ئەم نەخشەڕێیە کە وەک (لوح المحفوظ) وایە کورد ناسنامەکەی لێ سەندراوەتەوە و نیشتیمانەکەشی کە کوردستانە دابەشی سەر چوار دەوڵەتی رەسمی کراوەو کراوە بە بناغەی دروستکردنی دەوڵەت نەتەوەی تورک، فارس و دوو عەرەبی. بۆیە بەگوێرەی لۆزان، کورد بێ نیشتیمان و بێ ناسنامە کراوە و بە گوێرەی ئەمە کورد ئامادەکرا و بڕیاری لێدرا کە جینۆساید بکرێت. بۆیە بەلێدانی کەلتور و زمان دەستیاننپێکرد، وەک چۆن بەڕێز موسا عەنتەر بە تورکاکانی وت « بۆیە لە زمانەکەم دەترسیت، چونکە لە نیشتیمانەکەم دەوڵەتەکەت دامەزراندوە» کاتێک بەم چەمکە حەقیقیەی لۆزان گەیشتین، ئەو کات لە تەمومژی تێنەگەیشتن رزگارمان دەبێت و دەچینە قۆناغی پرسیاری، بۆچی کورد ئاوا بێ ناسنامە و پێگە کراوە؟ وەڵامی ئەوەش بە گوێرەی ڕاستینەی کورد و کوردستان جیاوازە لە هەڵسەنگاندن و تێگەیشتنە جۆراوجۆرە تەمومژاویەکان. بۆیە ئەم سەردەمە هەستیارە، ئەگەر هەستیاریەکانمان لە ئاستی حەقیقەتی تێگەیشتن لە لۆزان نەبێت، هەم دەکەوینە سەر لێشێواویەوە، هەم دەکەوینە غەفڵەت و بێ ئەڵتەرناتیڤیەوە.

بۆچی کورد بەو دەردەبرا؟ پێش هەرشت رەگە کەلتوری مێژوویەکەی گرنگە، کە یەکێک لە باسکەرەکان پەنجەی خستە سەری. رەگی مێژووی کەلتوری کورد لە زاگرۆسدایە. بۆیە بە گەلە زاگرۆسیەکان بەناوبانگە. 
گەلە زاگرۆسیەکان چین؟ ئەو گەلانەن، کە بناغەی کۆمەڵگەبوون، ژیانی ئابووری هەرەوەزی، ژیان لەگەڵ سروشت، ژینگەو دەوروبەریان وەک یەک بەڕێوەدەبرد، ژن بەڕێوەبەر، ئاواکەر و سەرچاوەی هێزی مەعنەوی و بەردەوامی ژیانبوو. ماڵیکەری دانەوێڵە و ئاژەڵە تەندروستەکانبوو. هاوکاری بەڕێوەبەرەیەکی پێکەوەیی و وەک یەکی بوو. خاوەنی پێشخستنی کشتوکاڵ، پیشەسازی و ژیانی خێزان و کۆمەڵایەتی بوو. چاوی لەدەستی کەس نەبوو، تەماعی لەڕەنجی کەس نەدەکرد. کورد خاوەنی کۆمەڵگەیەکی سروشتی بوو، کە لەگەڵ ژینگەکەیدا بێ جیاوازی دەژیا، بۆیە هێرشی بۆکەس نەدەکرد. 
لەگەڵ گەشەکردنی دانیشتواندا، گوندەکان زیادیان کرد، داخزان بۆ پێدەشتەکان دروستبوو، شارەکان ئاواکران، زهن پەرەی پێدرا، ئاڵوگۆڕ روویدا، بەریەککەوتن دروستبوو. کوردان هێرشکار و داگیرکار نەبوون. چونکە لە سەرخاکی خۆو، ژینگەی پڕ دەوڵەمەندی و خۆتێری خۆیدا دەژیا. ئەم ڕەوشە بەردەوامی کرد و کوردان ناوەندی بەڕێوەبەری جوانی کۆمەڵگەکەی خۆیان و پەرە پێدەری ژیاربوون و کاریگەرییان لەوانی تریش دەکرد. 

سەرمایەداری ئەو شێرپەنجەیەبوو، کە لەم جەستیە ئاڵا و توشی نەخۆشی کرد. ئەم نەخۆشیە بە قۆناغە جیاوازەکانی ژیاندا تێپەڕی، گەلە وەحشیەکان بە ناوی شارستانیەتەوە ئاستەنگی ژیانیان هەبوو، بۆیە هێرش و داگیرکاری بووە پیشەیان. لێرەوە شارستانیەتی وەحشی خۆرئاوا، کەوتنە هێرش و خۆڕێکخستن و ئاوا کردنی شێرپەنجەیەک بە ناوی خۆرئاوای زەرد. ئەم شارستانیەتە وەحشیە، کەرەستەکانی لە کۆمەڵگەکانی ترەوە و بەتایبەت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوە وەردەگرت. بۆئەوەی درێژە بەتەمەنی خۆی بدات، دەبێت سەرچاوەی ژیار لەناو ببات. بۆیە ئاواکردنی سیستمی هەژمونی خۆرئاوا، کە بە دەوڵەت نەتەوە بێ خاک و بێ ناونیشانەکان ئاواکرا، دەبێت لە سەرچاوەی ژیار و ئاواکردن بدات. بۆیە کوردان ناویان سڕدرایەوە، بە هۆکاری ئەم شارستانیەتە ژیاریە بوو. سەرەڕای ئەوە کوردستان، خاکێکی دەوڵەمەند بە وزەی سروشتی، ژێر خاک و ئاوی شیرین و بەروبومی کشتوکاڵی و سروشتیە. ئەم هۆکارانە بوونە سەرچاوەی بێ ناسنامە هێشتنەوەی وەک گەل و نەتەوە و خاکەکەشی ناوی نەما واتە پێگەی کوردستان لە نەخشەی داڕێژڕاودا نەما. بەڵکو بوە خاک و نیشتیمان بۆ ئەوانی دی. 

بەگوێرەی ئەم نەخشەیە شەڕی پاکتاو، قڕکردن و جینۆساید دەستی پێکرد. ئیتر جینۆساید، لەناوبردن و شەڕ بوە شێوازی ژیانی زاگرۆس، تۆرۆس و مێزۆپۆتامیا. لێرەوە کوردانیش کەوتنە بەرخۆدان و کاردانەوە بەرامبەر ئەو سیستمە ئاواکراوە لەسەر ناسنامە و خاکی کوردان. بۆیە کوشتار و جینۆسایدەکان بەردەوامن و لە هەر قۆناغێکیشدا شێوازێکی دڕندانەتری بەخۆیەوە گرتوە. 
دوژمن ناتوانێت سەرکەوتوو بێت، بۆئەوە پێویستی بە هاوکاری هەیە، بۆیە هێزە دەرەکیە هەژمونیەکان و هێزە ناوخۆییە بەکرێگیراوەکان، چ لەسەر ئاستی هێزو تەکنۆلۆجیا، چ لەسەر ئاستی نەخشە وههاوپەیمانی و  هێزە ناوخۆییەکانیش وەک هێزی یەدەک لە بوارەکانی هێز و پەرەپێدان بە شەڕ و پارچەگەری و چ وەک هێزی زهنی داڕێژراو لە لایەن سیستمی هەژمونی و داگیرکاریەوە هاوکارێکی گەورەیان بە سەرخستنی لۆزان کرد.

کێشەی ئەو کۆنفرانسانە لە باشوورەوە، ئەوەیە، خۆ ڕزگار نەکردنە لە بوێری دەست بردن بۆ شەن و کەو کردنی ئەو ئەڵتەرناتیڤەی کە بەناوی دەوڵەتی کوردیەوە، هێڵی خێڵەکی و میللیگەرای سەرەتایی پێشکەشی کردووە و هەمیشە لە ناکامیشدا ماوەتەوە و پێشکەش نە کردنی ئەڵتەرناتیڤی بەرامبەرە. کێشەکە ئەوەیە بوێری ئەم تێپەڕاندن و رەخنەگریەیان نییە. ئەگینا گەنجان لەم چالاکیەدا هەرچەندە بەکەموکوڕیشەوە بێت، ئەو چەمکەیان شکاند، کە گوایە گەنجان ئینتیمایان بۆ خاک و نەتەوە نییە. بەڵکو نیشانیاندا خاوەنداری لە خاک و نەتەوە دەکەن و دوپاتیان کردەوە، کە «خاک لەژێرپێمان رانەکات ئێمە چۆن رابکەین.» بۆیە نوێنەرانی دەسەڵاتخوازی پارتایەتی بێ ئینتیمای گەنجان لە چالاکیەکەدا هەڵهاتن، چونکە گەنجان ژینگەی ئەو چەمکەیان تێکدا.

بۆیە گرنگە، گەنجان لە باشووری کوردستانیش چۆن لە ئازاری جینۆسایدەکاندا بەوانی تر، هاوبەشیان کرد، لەسەر ئاستی ئەڵتەرناتیڤ و رەخنەگری مێژووی کۆنیش و بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی دوای سەد ساڵ چی؟ هاوبەشی چەمک و پارادایمی نوێی گەلی کورد بکەن، بۆ چارەسەری نەتەوەیی
#نەتەوەی دیموکرات، نەک دەوڵەت. چونکە دەوڵەت وەک هەندێک، هەرچەندە ریاکارانەش بوو، چ کوردێک هاو ڕەگەزو هاو زمان و هاو نەتەوەکەی بیچەوسینێتەوە، چ بێگانەیەک.

#بۆ ئاستی ناوچەکە و گەلان، پێکەوەژیان و وەک یەکی. نەک دەوڵەتی ناسیونالیستی رەگەزپەرست، کە سەرچاوەی دەمارگیری، پێکدادان و شەڕە لەناوبەرەکانە.
#بۆ ئاستی جیهانیش، کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک، کە لەسەر بناغەی خۆسەری و خۆبەڕێوەبەری ئاواکرابێت، کە ناسنامە جیاوازەکان خاوەنی پێناسی خۆیان بن و لەسەر پێگەی نیشتیمانەکەیان دوور لە دەستدرێژی و کوشتار بژین و نیشتیمان ببێتە نیشتیمانی هەموان. بەوە جێگەیەک بۆ ناوەندگەرایی، هەژمونیەت و سەپاندن و لە ناوبردنی بەشێک بۆ ژیانی بەشێکی تر کۆتایی دێت.
بۆیە ئێمە وەک گەلی کورد دەڵێین، ئەوانەی دەیانەوێت درێژە بە لۆزان بدەن، خەیاڵیان خاوە و کورد هیچ کات لۆزان قبوڵ ناکەن. نەک هەر بەرخۆدان دەکات، بەڵکو سیستمی نەتەوەی دیموکراتیکیش ئاوا دەکات و بۆسەرکەوتن بە بڕیارە، شۆڕشی خۆرهەڵاتی ناوینیش شۆڕشی زهنی و پێشەنگی ژن و نەتەوەی دیموکراتیکە، بۆیە لۆزان لە گۆڕ دەنرێت و ناسنامەی کورد و پێگەی کوردستانیش، لە پەیماننامە نێو نەتەوەی و نێو دەوڵەتیەکاندا دەبێت جێگەبگرێت.

لە 100 ساڵەی لۆزاندا، کورد تا ئێستا لە بازنەیەکی بەتاڵدا دەخولێتەوە

د.شێرکۆ جەودەت حەمەئەمین
دەردی خۆخۆری و پەرتەوازەیی کورد کۆنە و پێویستی بە لەسەر وەستان هەیە کە بۆچی وایە؟ ئەدەبیاتی شاعیرانی ئێمە پڕاوپڕە لە رەخنەگرتن و نەفرەتکردن لە دەردی خۆخۆری و پەرتەوازەیی، هاوکات تکا و ئامۆژگاریی بۆ یەکبون و کۆبونەوە لە دەوری خەمی هاوبەش، بەڵام تا ئێستا نەهاتوەتەدی؟!

ئەحمەدی خانی (1651-1707) ز داوای یەکبوون و یەکێتی کوردان دەکات و دەڵێت:

گەردێ هەبوا مە ئیتیفاقەک
ڤێگرابکرا مە ئیقیادەک
رۆم و عەرەب وعەجەم تەمامی
هەمیا ژمەتا دکر غولامی
تەکمیل دکر مە دین ودەولەت
تەحلیل دکر مە عیلم وحیکمەت

ئەم یەکنەبونە مێژویەکی دێرینی هەیە و ئامۆژگاری شاعیرانیش لە خانییەوە بۆ حاجی قادری کۆیی و بێکەس و شێرکۆی کوڕ و پەشێو ....، درێژەی هەیە و (کلک و تەور هەر خۆمانین، چەکوش و بزمار هەرخۆمانین، خۆخۆرین، یەکنەگرتووین) .بۆ؟
ئێستا ئێمە لە یادی 100 ساڵەی ئیمزاکردنی پەیماننامەی لۆزانداین، جێی خۆیەتی بەو بۆنەوە لەسەر دۆخی خۆمان بوەستین و بزانین دوای ئەو مێژووە و پاش 100 ساڵ لە لۆزان دۆخمان چۆنە و بۆهەر یەکنەگرتوین؟
پەیوەست بەم دۆخەوە، موسا عەنتەر لە بیرەوەرییەکانی خۆیدا چیرۆکی کۆبونەوەکانی براوەکانی جەنگی یەکەمی جیهان (بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا، ئەمەریکا) دەگێڕیتەوە، کاتێک سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی بەریتانیا نەخشەیەکی نوێی ناوچەکە دوای دابەشکاری دەخاتەڕوو، شوێنی دەوڵەتە نوێیەکانی تورکیا، عیراق، سوریا، نیشانی ئەوانی تر دەدات، سەرۆکی ئەوسای ئەمەریکا دەڵێت: ئەی کامەیە کوردستان؟
سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی بەریتانیا (لۆرد کرورزۆنی) کە دەسەڵاتێکی زۆری لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبووە دەڵێت: برادەران واز لە کورد بێنن، تا مێشکی دێتەوە سەرەخۆی، بۆیە تا ئەو کاتە پێویست دەکات لەژێرپێدا بفلیقێنەوە، چونکە ئەمە سوودیان پێدەگەیەنێت، باشترە بەنمونەیەک بۆتانڕون بکەمەوە، لە زانستی پزیشکیدا دکتۆرەکان بەسێ رێگا چارەسەری ئەو کەسانە دەکەن کە نەخۆشی مێشکیان هەیە، ئەوانەی پێیاندەڵێن «شێت».
 ڕێگای یەکەم تێۆرییەکی دەروونییە، کە مەعنەویاتی کەسەکە بەرزدەکەنەوە و پێیدەڵین تۆکەی شێتی؟ بە پێچەوانەوە زۆر ئاقڵیت، تا بە هۆش خۆی دێتەوە، پاشان دەیبەنە لای شێخ و مەلا و نوشتەی پێوە دەکەن. ئەگەر ئەمە سوودی نەبوو، پاشان رێگای دووەم چارەسەری کیمیایی و دەرزی و دەرمان لە نەخۆشەکە دەدەن، بەڵام ئەگەر ئەمەش سوودی نەبوو، رێگای سێیەم تاقیدەکەنەوە، کە بریتییە لە چارەسەری فیزیکی جەستەیی. نەخۆشەکە بە برسێتی دەهێڵرێتەوە، لێیدەدەرێت، ئاوی ساردی پێدادەکرێت، دەترسێنرێت، کارەبای لێدەدرێت، تا مێشکی دێتەوە سەرەخۆی، ئەگەر هەر چاک نەبۆوە، ئەوا بە شێتی دەمێنێتەوە، بۆیە بۆ چارەسەرکردنی کورد رێگای فیزیکی سوودی هەیە. دەڵێت: هەر تەنیا تورک و عەرەب و فارس دوژمنی کورد نیین، بەڵکو ئەوانەی سەرکردایەتییان دەکەن، دوژمنی راستەقینەی خۆیانن. (بیرەوەرییەکانی موسا عەنتەر، ساڵ2021 ل 415-417).
ئەگەر سەرنج بددەن، سەرۆکی ئەوکاتی ئەمەریکا سۆزێکی بۆ کورد هەیە و پرسیاردەکات و دەیەوێت بزانێت شوێنیان کوێیە؟ بەڵام ئێستا و دوای 100 ساڵ لە لۆزان دوای ئەوەی 32 ساڵە ئەمەریکا هەرێمی کوردستان دەپارێزێت، تازەترین راپۆرتی ئەمەریکا دەڵێت: «کورد گەورەترین دوژمنی خۆیەتی، دەتوانن هەموو کەس رێکخبەن تەنیا ناتوانن لەناو خۆیاندا رێکبکەون.»

لە ئەمڕۆدا ئەم دۆخەش لە سایەی ناکۆکی و ململانێی تەسکی حزبی و بنەماڵەیی پارتی و یەکێتییە، ئێستا ئێمە لەناو یادی 100 ساڵەی لۆزانداین، بێگومان ئەم ژمارەیە سیمبولییە پێش 100 ساڵ و دوای 100 ساڵیش هەروەک یەکە، ئەوەی دۆخەکە دەگۆرێت هاوکێشەی نێودەوڵتی و فاکتەری هێزە بە واتا فراوانەکەی.

 بۆ ئێمەی کورد جیا لەوەی زۆرگرنگە لە رێگای ئابووری و کەلتورییەوە بچینە ناو هاوکێشە جیهانییەکان و بەرژەوەندیی زلهێزەکانەوە، هاوکات لۆبی لەگەڵ ئەو گەلانەش بکەین کە لە ئەنجامی پەیمانی لۆزاندا زەرەرمەندبوون، بۆ ناوخۆی خۆشمان ئەوەندە گرنگە یەکگرتووبین و ستراتیژییەکی نەتەوەیی نیشتمانی هاوبەشمان هەبێت، نەک حزبی و بنەماڵەیی، بەمە دەتوانین ئاڵنگارییەکان تێپەڕێنین، هەر بۆیە (کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان) کۆنفرانسێکی سێ رۆژە لە لۆزان دەبەستێت ( 22-24/ 7/2023.)، بەو هیوایەی بتوانرێت بەرنامە و ستراتیژی هاوبەشی نیشتمانی و نەتەوەیی دابنرێت، بۆ رووبەڕوبونەوەی دۆخەکە، هەرچەندە ئەم هیوایە مەحکومە بە نەهاتنەدی، چونکە پارتی دیموکرات کۆتایی مانگی 5/ 2023 کۆنفرانسی خۆی لە لۆزان بەست و ماڵی خۆی جیاکردەوە و بەرژەوەندی حزبی بەسەر بەرژەوەندی نیشتمانی و نەتەوەییدا زاڵ کرد، ئەمەش سەلماندنی ئەو راستییە وەک خۆر درەوەشاوەیەیە، کە سەرکردایەتی کود دوژمنی راستەقینەی خۆیان و نەتەوەن و ناتوانین یەکبین، بە واتایەکی تر لەسەردەمی ئەحمەدی خانییەوە یەکنەگرتوین و لانی کەمیش 100 ساڵە لەناو بازنەیەکدا دەخولێینەوە، نە نموونەکەی ئەوکاتی سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا و نە ئامۆژگاریی دۆست و شاعیر و خەمخۆرانی خۆمان و نە 100 ساڵەی لۆزان و هیچ تراژیدیا و جینۆسایدێک نەیتوانی یەکمانبخات.
ماوەتەوە ئێمەش لەگەڵ حەمدی ساحێبقڕان، کە شیعرەکەش ماوەیەکی کەم دوای لۆازنە بڵێین:

ڕەبی موی لێبێ زمانی
پەنجەکانی هەڵوەرێ   
هەرکەسێ گوڵشەن بەدەردی
کوڵخەنی دۆزەخ بەرێ

پێویستە چۆن لە بڕیارەکانی پەیماننامەی لۆزان تێبگەین؟

بڕوا ستار

بۆ لێکۆڵینەوە لە روودانی هەر بابەتێکی مێژوویی پێویستە سەرجەم رەهەند، گۆشە، هۆکارەکانی ئەو بابەتە مێژووییە خوێندنەوەی بۆ بکرێت و بە پێوەری ساتی روودانی بابەتەکە هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت، ئەگەر نا خودی لێکۆڵینەوەکە کورت دەهێنێت و ناتوانێت راستی و دروستی ئەو رووداوە بسەلمێنێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی گرنگە و دەبێت لە لێکۆڵینەوەکەدا رەنگ بداتەوە، راستگۆیی خستنەڕووی سەرجەم راستییەکانە، ئەگەرچی لە بەرژەوەندیشتدا نەبێت، چونکە بە دەرنەخستنی ڕاستییەکان دەشێت دیسانەوە لە وێستگەیەکی دیکەی مێژوودا دووچاری هەمان ڕوداو ببیتەوە.
پەیماننامەی لۆزان زیاتر لە هەر بابەتێکی مێژوویی پێویستی بە وردبوونەیە، چونکە خودی پەیماننامەکە دەرهاوێشتەی گۆڕانکارییەکی گەورەیە، کە لە مێژوودا دەگمەنە، ئەویش یەکەمین جەنگی جیهانی و لێکەوتەکانیەتی، بە تایبەتیش کاریگەرییەکانیەتی لە ناوچەکەماندا، چونکە نەخشەیەکی نزیک 500 ساڵەی گۆڕی و چەند گەلێکی کردە سەردەست و چەندین گەلیش ژێردەست، لەناو ئەو گەلە ژێردەستانەشدا ئێمەی کورد و نیشتمانەکەمانی بۆ ماوەی 100 ساڵ کردە ژێردەستە.

لەدوای یەکەمین جەنگی جیهانی و سەرکەوتنی هێزەکانی هاوپەیمانان بە سەرکردایەتی بەریتانیا و فەرەنسا، کۆبوونەوەکانی ئاشتی بۆ سەپاندنی خواستی براوەکان بەسەر دۆڕاوەکانی جەنگدا دەستیپێکرد، سەرەتا بە پەیماننامەی ئاشتی لەگەڵ ئەڵمانیای ناسراو بە «پەیماننامەی ڤێرسای» 1919 دەستیپێکرد و ئامانج لێی گەڕانەوەی ئەڵمانیا بوو بۆ ناوچەکانی پێش جەنەگەکە، ئەوەی کە پەیوەندیدارە بە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، یەکەمین کۆبوونەوەکانی ئاشتی لە کۆنگرەی سان ریمۆی سەرەتای 1920 بە سەرکردایەتی بەریتانیا و فەرەنسا بە مەبەستی دابەشکردنی میراتەکانی دەوڵەتی عوسمانی دەستیپێکرد، لە ئەنجامی ئەم کۆنگرەیەدا لە مانگی ئابی 1920 هەردوو وڵاتی زلهێز و براوەی جەنەگەکە لەگەڵ حکومەتی عوسمانی پەیماننامەی سێڤریان ئیمزاکرد، کە پێدانی خۆبەڕێوەبەری بۆ کورد، ئەرمەن و عەرەبەکانی تێدا کرابووە مەرج، بە تایبەتیش دەستکەوتەکانی بۆ کوردان بەشداریپێکردنی نوێنەری کورد بوو، لەگەڵ ئەوەشدا تەرخانکردنی بڕگەیەک بە ناوی «کوردستان» و سێ مادەی (63، 64 و 65) لە دەقی پەیماننامەکەدا تەرخان کردبوو، کە تێیدا بەشێک لە سنووری کوردستانی کردبوو بە ناوچەیەکی خۆبەڕێوەبەری بۆ کوردان.
لەلایەکەوە، بەهێزبوونی رەوتی نەتەوەپەرستی تورک بە سەرکردایەتی مستەفا کەمال و دەستگرتنیان بەسەر بەشی هەرە زۆری سوپای عوسمانی و وەدەرنانی سوپای فەرەنسا لە بەشێک لەو ناوچانەی تورکیا کە داگیریکردبوو، لەلایەکی دیکەشەوە تێکچوونی پەیوەندییەکانی بەریتانیا و فەڕەنسا وایکرد، رەوتی نەتەوەپەرستی تورکی گەشە بکات و ئەنجومەنی مەزنی نەتەوەیی تورکیا دابمەزرێت و تەواوی بریارەکانی سێڤر رەتبکەنەوە.

بەهۆی شکستی بەریتانیا و فەرەنسا لە شێوازی بەڕێوەبردنی ئەو وڵاتانەی کە پێشتر لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون و جیایانکردبوونەوە، هاوکات دانانی فەرماندەی سەربازی ئەو دوو وڵاتە وەک سەرپەرشتیاری باڵای ئەو ناوچانە، کە بەردەوام لەگەڵ دانیشتوانەکانیاندا لە شەڕ و ئاڵۆزیدا بوون، وایکرد هەردوو وڵاتەکە بیر لەوە بکەنەوە ئەو ناوچانە بە مەرج بخەنە ژێر دەستی ئەو هێزە ناوخۆییانەی کە تێڕوانینیان نزیکە لێیانەوە، بۆ ئەمەش بە دوای جێگرەوەیەکی باشدا دەگەڕان، هەر لەو کاتەشدا بەهۆی بەهێزیی رەوتی نەتەوەپەرستی تورک لە ئەنادۆڵ، هەردوو وڵاتی بەریتانیا و فەڕەنسای ناچار کرد کە لەگەڵ ئەو ەەوتەدا بچنە سەر مێزی گفتوگۆ، لە سەرەتای گفتوگۆکانیشدا ئەنجومەنی مەزنی نەتەوەیی تورکیا مەرجی بۆ هاوپەیمانان ئەوە بوو کە پەیماننامەی سێڤر هەڵبوەشێننەوە، لە بەرامبەریشدا هێزەکانی هاوپەیمانان دامەزراندنی وڵاتێکی سیکۆلار و دیموکراتیان کردە مەرجی دانوستان و دەستپێکردنی گفتوگۆکردن لەگەڵ شاندی تورکیا.

دوای رازیبوونی شاندی تورکیا بەم مەرجانە و ملکەچبوونی سەرکردەکانی بۆ خواستەکانی زلهێزەکانی ئەو سەردەمە، هێزەکانی هاوپەیمانان پەیماننامەی سێڤر-یان هەڵوەشاندەوە و لە بەرژەوەندی رەوتی نەتەوەپەرستی تورک کۆتاییان بە خەونی سەربەخۆیی کوردستان هێنا.
لە ئەنجامیشدا لە مانگی شوباتی 1923ەوە گفتوگۆکان لەنێوان هەردوو لایەنەکەدا دەستیپێکرد، تا لە مانگی تەمموزی هەمان ساڵدا و لە چوارچێوەی پەیماننامەکانی ئاشتیدا پەیماننامەی لۆزان پەسەندکرا، کە بەهۆیەوە دەوڵەتێکی نەتەوەیی بۆ تورکەکان دامەزرێندرا و بووە هەوێنی نکۆڵیکردن لە مافەکانی گەلی کورد و گەلانی دیکە تا ئەم ساتە.

لە سەرەتای گفتوگۆکاندا شاندی هێزەکانی هاوپەیمانان داوایان لە شاندی تورکیا کرد، بۆچوونی کوردەکان لەسەر ئەم حکومەتە وەربگرن، کە مستەفا کەمال ڕابەرایەتی دەکات، چونکە پێشتر لە پەیماننامەی سێڤردا بەڵێنیان بە کورد دابوو سەربەخۆیی بۆ خاکەکەیان مسۆگەر بکەن، هەر بۆیە عیسمەت ئینۆنۆ کە سەرۆکی شاندی تورکیا بوو بەپەلە دەگەڕێتەوە بۆ تورکیا و داوا لە مستەفا کەمال دەکات چەند نوێنەرێکی کورد بێنن و بە نووسراوێک رەزامەندی گەلەکەیان بۆ ئەم دەوڵەتە نەتەوەییەی رەوتی نەتەوەپەرستی تورک بۆ شاندی هێزەکانی هاوپەیمانان ڕابگەیەنن، دواتر حەسەن خەیری کە ئەو کاتە نوێنەری کورد بوو لە ئەنجومەنی نەتەوەی گەورەی تورکیا، نامەیەک بۆ لۆزان دەنێرێت و وەک نوێنەری کورد بە ئیمزای چەند کوردێکی دیکە ڕەزامەندی بۆ ئەو حکومەتە نەتەوەییە ڕادەگەیەنن، بەڵام شاندی هێزەکانی هاوپەیمانان بە گومانەوە لەم هەوڵەی ئینۆنۆ دەڕوانن، بۆ ئەمەش لە بڕیارەکانی پەیماننامەکەدا بەبێ ئاماژەکردن بە کورد و گەلانی تر، هەر یەک لە مادەکانی 38 تا 44ی پەیماننامەکە لە پاڵ مافی کەمینە ئاینەکان، مافی نەتەوەیی بۆ گەلانی تری جگە لە تورک تەرخان دەکات، بە ڕوونیش باس لە مافی پەیڕەوکردنی زمان و کەلتور دەکات، وەک ئەوەی لە مادەی 37ی پەیماننامەی لۆزاندا هاتووە، «تورکیا لە ئەستۆیدایە، ئەو بڕیارانەی کە لە مادەکانی 38 تا 44ی ئەم پەیماننامەیەدا هاتووە، وەک یاسای بنەڕەتی بیبینێت، کە تێیدا هیچ رێسا و یاسا یان کردەیەکی فەرمی دژیەک نەبێ لەگەڵیاندا یان لە سەرویانەوە بێت، لەگەڵ ئەوەشدا نابێت هیچ رێسا و یاسا یان کردەیەکی فەرمی پێشێلیان بکات یان جێگەیان بگرێتەوە.» بەڵام تورکیا جگە لە پێدانی مافی ئاینی بە هیچ شێوازێک پابەندی ئەم بڕیارانە نەبووە، بەڵکو لە دەستوورەکەیدا بە روونی نکۆڵی لەو مافانە دەکات، کە ئەمەش پێچەوانەی بڕیارەکانی ئەم پەیماننامەیەیە، ئەوەی جێگەی پرسیارە ئێمەی کورد بۆچی تا ئەم ساتە نەمانتوانیووە بە لایەنیکەم داوای جێبەجێکردنی ئەو بڕیارانە بکەین، کە لە پەیماننامەکەدا هەیە و تورکیا لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا پێشێلی کردووە؟.

پەیماننامەی لۆزان و چەند سەرنجێك

محەمەدمیرگەسۆری

پەیماننامەی لۆزان، كە لە ڕۆژی 24 ی تەمموزی 1923 لە شاری لۆزانی سویسرا لە نێوان دەوڵەتی تورك و وڵاتانی براوەی جەنگی یەكەمی جیهانی ئیمزاكراوە، بە یەكێك لە گرنگترین پەیماننامەكانی سەدەی بیستەم دائەنرێت،كە لە بنەڕەتدا لە ئەنجامی كۆی رووداو و گۆڕانكارییەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و نەمان و دەركەوتنی چەند قەوارەیەكی تازە هاتەئارا و ئیمزا كرا. بەتایبەت پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە هەڵوەشاندنەوە دەوڵەتی عوسمانی و لە دایكبوون و دامەزراندنی دەوڵەتی توركەوە هەیە. ئەم پەیماننامەیە لە (143) ماددە پێكهاتووە كرۆكی پەیماننامەكە بە ئامانجی ئاشتی و كۆتایی ململانی و ناكۆكیەكانی نێوان توركیا و یونان و چەند  وڵاتێك هاتۆتە ئاراوە.
لەلایەكی تر لەڕووی بنەما و پایە نێودەوڵەتیەكان و پەیوەندی نێودەوڵەتیەوە، ئەم هاوپەیمانیە، رەهەندێكی فراوانتری وەرگرتووە لە چاو یان بەراوورد بە زۆرێك لە هاوپەیمانی و ڕێكەوتننامانەی پێشووتر ئیمزا كراون، لەبەرئەوەی ئەم هاوپەیمانیەتیە لە نێوان دەوڵەتێكی تازە دامەزراو لەسەر میراتی ئیمپراتۆریەتێك و چەند لایەن و وڵاتی دیكە ئیمزا كراوە، كە زۆربەیان براوەی خودی جەنگەكە بوون. جگە لەوەی بەند و ماددەكانی پەیوەندیدارن بۆ كۆمەڵێك پرس و بابەتی هەستیار و چارەنوسساز، لەوانە سنوور، گەروو و بەندەری ئاوی، كەمینەكان. 

ئەوەی لێرەدا جێی بایەخ وباسكردنە، بابەتی كەمینە و پرسی گەلێكە ، كە بووە قوربانی چەند بڕگە و ماددەیەكی ئەم پەیماننامەیە و خاكەكەی دابەشكرایە سەر چەند دەوڵەتێكی ناو چوارچێوەی ئەو ئیمپراتۆرییەتیەی هەڵوەشایەوە، كە تا ئێستاش گەلی كورد، گیرۆدەی چەندین كارەساتە و دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانیش، بە دەست چەندین كێشە و ململانێی ونائۆقرەیی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە دەناڵێنن. 

لە 11ی ئۆكتۆبەری 1922دا، ئاگربەسی مۆدانیا مۆركرا و لە 21ی نۆڤمبەردا كۆنگرەی لۆزان دەستیپێكرد و بەوەدا كەوتەوە، كە لە 24ی تەمووزدا كۆنگرەی لۆزان مۆركرا. تەنانەت ناوی كوردستانیشی تێدا نەهێنرێ و ئەو نیاز و مەبەستانەی، كە لە پشتی بەندەكانی 62،63،64ی پەیمانی سێڤرەوە بوون، پێدەچوو بە تەواوی لە بیركرابێتن. بەپێی بەندی 3ی (بڕگە دوو) ی پەیمانی لۆزان، تەواوی كێشەی سنووری نێوان توركیا و عیراق بەڕووی گفتوگۆی دوولایەنەی نێوان بەریتانیا مەزن و توركیا كرایەوە (كە دەبوو لە ماوەی نۆ مانگدا لە جێبەجێكردنی پەیمانەكەوە بگەنە بڕیارێك لەوبارەیەوە) لە ماوەی نێوان 20ی ئۆکتۆبەری 1920 (سێڤر یان سێڤرە) و لە 24 تەمووزی 1923ی (لۆزان)دا سیاسەتی بەریتانیا سەبارەت بە كورد لە پشتگیریكردنی دەوڵەتێكی كوردیی سەربەخۆی سنوور دیاریكراوەوە گۆڕا بۆ دیاریكردنی چەند لە كوردستان بەر دەوڵەتی توركیا بكەوێ و چەندیش بە عیراق بكەوێت. 
لایەنەكانی ئیمزاكەری هاوپەیمانیەتەكە.

بە یەكەم پەیماننامە دائەنرێت، كە لەنێوان لایەنێكی دراو و كۆمەڵە دەوڵەت ولایەنێكی براوە وچەند جەمسەرێكی بەهێزی ئەو سەردەمە ئیمزا كراوە.
لایەنی یەكەم/ بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، یۆنان، ڕۆمانیا، كرواتیا، سلۆڤینیا و كرواتیا.
لایەنی دووەم/ توركیا.
نوێنەرانی ئیمزاكەر:
- سێر هۆراس جۆرج مۆنتاگۆ رامبۆلد، نوێنەری سامی لە قوستەنتیە و نوێنەری پاشای بەریتانیای مەزن.
- ژەنەرال مۆریس بێڵی ، باڵیۆزی فەرەنسا  و نوێنەری سامی كۆماری فەرەنسا لە خۆرهەڵات و نوێنەری سەرۆكی فەرەنسا. 
- ماركیز كامیلۆ گاروونی، سیناتۆری پاشانشینی ئیتاڵیا و باڵیۆز و نوێنەری سامی لە قوستەنتیە گولیۆ سیزار مۆنتانا نوێنەری باڵا و نوێنەری وەزیر لە ئەسینا و نوێنەری پاشای ئیتاڵیا.
- كینتارۆ، جۆسامی، باڵیۆزی باڵا و نوێنەری وەزیر لە ڕۆما، نوێنەری ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن.
- ئەیلیفیسریۆس ك . فینیسلۆس، سەرۆك وەزیرانی پێشوو. دیمیتریۆس كاكلامانۆس وەزیری (مفەوەز) لە لەندەن و نوێنەری پاشای هیلینیس.
- قوستەنتین دیاماندی، نوێنەری وەزیر (مفەوەز)ی پاشانشینی رۆمانیا. قۆستەنتین كۆنتیسكۆ وەزیری پاشانشینی رۆمانیا و نوێنەرانە پاشای ڕۆمانیا.
- د. میلۆتین یۆڤانۆڤیتچ نیردراو باڵا و وەزیری (مفەوەز) لە بێرن، نوێنەری پاشای سربیا و كرواتیا و سلۆڤین.
لایەنی دووەم (نوێنەرایەتی توركیا)
- عیسمەت پاشا ( عیسمەت ئینینۆ) وەزیری دەرەوە و نوێنەری ئەدرنە. 
- دكتۆر رەزا نوری بەگ وەزیری تەندروستی نوێنەری سینۆب. 
- حەسەن بەگ ( كورد)، وەزیری پێشوو و نوێنەری ترابزۆن. نوێنەری حكومەتی جەمعیەتی میللی مەزنی توركیا. 
سەرجەم نوێنەر و نێردراوانی وڵاتان هەموو دەستەڵاتێكیان پێدرابوو بۆ ئیمزاكردنی هەر ڕێكەوتن و پەیماننامەیەك.
گرنگترین بەندە سیاسیەكانی پەیماننامەكە
هەندێ لە بەند و بڕگەكانی ناو پەیماننامەكە، راستەوخۆ پەیوەندی بە بابەت و پرسی سنور و ڕێكەوتننامەی سایكس پیكۆ و سان ریمۆوە هەیە. لە بڕگەی تایبەت بە خاك و سنوورەوە لە ماددەی (3)دا، لەبارەی پرسی سنوور لەگەڵ سوریا، ئاماژە بە ماددەی (8)ی، رێكەوتنی نێوان فەرەنسا و توركیاوە هەیە، كە لە 20ی ئۆكتۆبەری 1921 ئیمزا كراوە. 
لەبارەی هەمان پرس لەگەڵ عیراقیش، دیارییكردنی سنوری نێوانیان، بە پێی رێكەوتنی نێوان توركیا و بەریتانیا لە ماوەی نۆ مانگدا ڕێكەوتنی لەسەر دەكرێ و دیاری دەكرێ. ئەگەر لەكاتی دیاریكراودا، دوو لایەنەكە نەگەنە رێكەوتن ناكۆكیەكە دەبرێتە ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان .
لە لە خاڵی 2ی ئەم بڕگەیە و چەند ماددەی تر توركیا دەستبەرداری چەندین شوێن و هەرێم و دوورگە بووە بۆ یۆنان و وڵاتانی هاوپەیمان. هەر وەك لە ماددەكانی (15- 16- 17) توركیا دەستبەرداری چەندین دوورگە بووە بۆ ئیتالیا و لەگەڵ چەند ئیمتیاز و مافێكی ئابووری و دارایش لە هەر دوو ووڵاتی  میسر و سودان بووە.  لە ماددەكانی (18 - 19)دا، توركیا ناچاركراوە بە دەستبەرداربوون و لێخۆشبوون لەو قەرز و جزییەی سەر دەوڵەتی میسر بێت.
لە ماددەی (20)دا، توركیا بڕیاری داوە بەلكاندنی قوبرس بە ئینتدابی بەریتانیا، هەروەك پێشووتر لە تشرینی دووەمی 1914 بەریتانیا خۆی بڕیاری لەسەردا بوو. بەڵام لە ماددەی (21)دا، هەموو هاووڵاتیانی بەڕەگەز تورك لەو دوورگەیە دەتوانن ڕەگەزنامەی بەریتانی بە دەست بهێنن بەو مەرجەی دەستبەرداری ڕەگەزنامەی توركی ببن. بەڵام لەگەڵ ئەوەش دەتوانن پارێزگاری لە ڕەگەزنامەی خۆیان (توركی) بكەنەوە، لە دوایی دوو ساڵ لە كۆتایی هاتنی ئەو رێكەوتنامەیە، لەدوای ئەوە، دەبێ دوورگەی قوبرس بەجێبهێڵن. 
لە ماددەی (22)دا، بەبێ دژبوون یان دژنەبوون - الإخلال بە ماددەی (27) ئەم پەیماننامەیە، بە پێی ئەم پەیماننامەیە توركیا رازی بووە بە رەتكردنەوە و دەستبەرداربوون لە هەموو ئەو ماف و ئیمتیازانەی لە لیبیا هەیبووە ( واتە هی سەردەمی عوسمانیەكان).
ئەحكامە تایبەتیەكان
لەم بەشەدا، هەندێ ماددە و بڕیاری تێدایە، كە زۆربەیان لە بەرژەوەندی لایەنی یەكەم بوون و لایەنی دووەم ناچار و پەیوەستكراوە بە جێبەجێكردن و رەچاوكردنیان. لەوانە ئازادی هاتوچۆی ئاسمانی و دەریایی لەناویاندا هاتوچۆی كەشتیوانی و بازرگانی لە گەرووەكانی دەردەنیل و بۆسفۆر. بەڵام  لە ساڵی 1936 ئەم ماددە و پرسە لە پەیماننامەی مۆنترۆ هەموار كراوە.
هەروەك لە ماددەی (25)شدا هاتووە، كە توركیا بەڵین دەدات و دان بە بەڵێنامەی ئاشتی و رێكەوتنەكانی تر دەكات، كە وڵاتانی ئیمزاكەر لەگەڵ ئەو لایەن و دەوڵەتانە دەیكەن، كە لە پاڵ توركیا جەنگاون. 
لە ماددەی (28)دا، توركیا ناچاركراوە بە داننان بە سنووری ئەوسای ئەڵمانیا، نەمسا، بولگاریا، یۆنان، مەجەر - نهیلستان، پۆلەندا- پۆلۆنیا، ڕۆمانیا، دەوڵەتی سربیا و كرواتیا و سلۆڤینیا، دەوڵەتی چیكۆسلۆڤاكیا. 
لە ماددەی (27)دا، رێگە بە توركیا نەدراوە لەژێر هیچ بیانو و هۆكاێكەوە مومارەسەی دەسەڵات یان نفوزی و قەزائی لە پرسە سیاسی و یاسادانان و ئیداری لە دەرەوەی سنووری و خاكەكەی بكات. 
ماددەی (29) هەموو هاووڵاتیانی  مەغریب و تونس، كە لەژێر سایەی فەرەنسان و لە توركیا نیشتەجێن وەك هاووڵاتی فەرەنسی مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێ. لیبیەكانیش، كە لەژێر سایەی ئیتاڵیان، بەهەمانشێوە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێ. 

پاراستنی كەمینەكان
ئەم بەشە بە گرنگترین بەشی پەیماننامەكە دادەنرێت. بەڵام بە یەك ووشەش باسی كەمینەی ئەتنیكی و نەتەوەیی نەكراوە. تەنها كەمینەی ئایینی و غەیرە تورك هاتووە. لە ماددەی (37) دا، توركیا بەڵێن دەدات، كە پەیوەست بێت بە ناوەڕۆكی هەموو ماددەكانی (38 تا 44) ، كە بە یاسای بنەڕەتی یان بنچینەیی - القوانین أساسیة دەیانناسێت.
ماددەی (38) 
توركیا بەڵێن دەدات بە زامنكردن و پاراستنی تەواوەتی ژیان و ئازادییە بنەڕەتیەكانی سەرجەم دانیشتوانەكەی، بەبێ جیاكاری لە رەگەز و زمان و ئایین و نەژاد. هەمووان مافی پیادەكردنی ئازادییە تایبەت و گشتیەكانیان هەیە. كەمینە نامسوڵمانەكان مافی تەواویان هەیە لە كۆچكردن و گواستنەوە و نیشتەجێ بوون، بە پێی ئەو ڕیوشوێنە كارپێكراوانەی هەموو هەرێمەكان هەیانە.
ماددەی (39) 
هەموو هاووڵاتیانی تورك، ئەوانەی لە كەمینەی نامسوڵمانن، هەموو ئەو مافە مەدەنی و سیاسیانەیان هەیە، كە موسلمانەكان هەیانە.
هەموو هاووڵاتیان لە بەرامبەر یاسادا وەك یەكن و نابێ جودایی و جیاوازی لە ئایین و بیروباوەریاندا بكرێ. وەك یەك مافە مەدەنی و سییاسیەكانیان لە پۆست و ئەركە گشتیەكاندا هەیە. نابێ كۆتوبەند بخرێتە سەر هیچ زمانێك بۆ گوزارشتكردن و پێئاخاوتن و دەربڕینیدا لە چاوپێكەوتنی تایبەت و لە مامەڵەی بازرگانی و كاری ڕۆژنامەوانیی و چاپەمەنیدا. لەگەڵ بوونی زمانی فەرمی دەوڵەت، دەبێ كارئاسانی تەواو بۆ ئەو هاووڵاتیانە بكرێ، كە زمانێكی تر یان غەیرە توركی دەدوێن، بۆ بەكارهێنانی بەشێوەیەكی زارەكی لە دادگایەكاندا.
ماددەی (40) 
هەموو هاووڵاتیانی كەمینە ئایینەكان، وەك هەر هاووڵاتیەكی تورك مافی پێكهێنان و دامەزراندنی كۆمەڵە و سەندیكا و دامودەزگای تایبەت بە خۆیان هەیە. مافی ئازادی و رادەبڕین و مومارەسەكردنی زمان و ئایینەكەیان هەیە.
ماددەی (41) 
لەم ماددەیەدا زمان كراوەتە پێوەر و چەق بۆ مافی كەمینە ئایینیەكان. بەوەی لەو ناوچە و هەرێمانەی ڕێژەیەك كەمینەی نامسوڵمانی تێدا دەژین و نیشتەجێن، ئەو كەمینانە پشكی شایستە و تەواویان هەیە لە داهاتی شارەوانی و هەر بوودجەیەكی تر، تاكو لە بواری پەروەردەیی و خێرخوازی و ئایینیدا سوودی لێوەربگرن.
ماددەی (42) 
ئەم ماددەیە توركیا ناچار دەكات بچێتە ژێرباری پەیڕەوكردنی ئەو یاسایانەی پەیوەندییان بە خێزان و باری كەسێتیەوە هەیە، بە تایبەت بۆ هاووڵاتیە نامسوڵمانەكانی. هەروەك تێیدا هاتووە، كە دەوڵەتی تورك، دەبێ پارێزگاری تەواوی شوێنە پیرۆز و  دێر و شوێنی پەرستش و گۆڕستان و هەموو دامودەزگا كەمینە ئایینیەكان بكات.
ماددەی (43)
نابێ هاووڵاتیانی كەمینە نامسوڵمانەكان ناچار بكرێن بە ئەنجامدانی هەر كارێك، كە ببێتە مایەی پێشێلكردنی بنەمای ئاینیان و سروەتەكانیان. نابێ بەهۆی پشووی ڕۆژانی هەفتە، كە لە دادگادا ئامادە نابێ، گرفت و كێشە و بەربەستیان بۆ دروست بكرێ. 
ماددەی (44)
مادام ئەم ماددانەی ئەم بەشە، كاریگەرییان لەسەر كەمینەكان نامسوڵمانەكان هەیە، بڕگە و مادەكانی حكومی ئیلتزامی و ڕەهەند وبایەخێكی نێودەوڵەتیان هەیە و دەبێ لە ژێر زەمانەتی كۆمەڵەی گەلان بێت و ناكرێ و نابێ، بەبێ رەزامەندی زۆرینەی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان هەموار بكرێنەوە. توركیا رەزامەندە و مافی هەموو ئەندامانی كۆمەڵەی گەلانە، كە سەرەنجی هەر جۆرە هەڵە و سەرپێچیەكی ئەو ئیلتزاماتانە بكەن.
دەرەنجام
1 - لەبەش و بڕگە و ماددەكانی ئەم  پەیماننامەیە، بەهیچ شێوەیەك باس لە پرسی سیاسی و ئابووری گەلی كورد و گەلانی دیكە و كەمینەی ئەتنیكی ناو چوارچێوەی دەوڵەتی تورك و ناو چوارچێوەی سنووری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی نەكراوە. 
2 - لە زۆربەی ماددە و بڕەگەكانی ئەم پەیماننامەیەدا، چاوپۆشی لە ماف و داخوازی نەتەوەی وەك كورد بە تایبەت و ئەرمەن كراوە. بە شێوەیەكی گشتی لەسەر حسابی مافەكانیان، هەردوو لایەنەكە رێكەوتوون و لایەنی دووەم زۆر راشكاوانە بۆ بەگژداچوونەوەی مافی كورد، چۆتەژێرباری زۆرێك لە مەرج و بڕیارەكانی لایەنی یەكەم. 
3 - لایەنی دووەم( دەوڵەتی تورك)، بۆ لەباربردن و ڕیگریكردن لە مافی چارەی خۆنووسین و هەر مافە سەرەتاییەكی كورد، هەموو مەرجەكانی لایەنی یەكەمی قبوڵكردووە و چۆتە ژێرباری كۆمەڵێك كۆت و مەرجی ئەو لایەنە.
4 - بەشێكی ئەم پەیماننامەیە، رەهەندێكی ئایینی پێوەدیارە و لە چەندین شوێندا كەمینەی ئایینی و غەیرە مسوڵمان هاتووە، لەگەڵ پێداگریكردن لە پاراستنی مافەكانیان، لە كاتێكدا كەمینەی ئایینی ئەرمەنی و یۆنانی و جوو، لە چاو كەمینەی ئەتنیكی وەك كورد، زۆر كەمتربوون.
5 - ئیمزاكەرانی لایەنی یەكەم بایەخی زۆریان بە بواری ئابووری و بازرگانی داوە و كاریان لەسەر پاراستنی بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانیان كردۆتەوە لەگەڵ لایەنی دووەم. 
6 - وڵاتانی لایەنی یەكەم، بە تایبەت بەریتانیا و فەرەنسا، زۆر لێهاتووانە، پرسی كورد و یاخیبوون و نارەزایەتیەكانی كوردیان لە باشوور و بن خەت - ڕۆژئاڤای كوردستانیان بۆ مەرام و مەبەستی خۆیان بەكارهێناوە و توانیوویانە بەم پەیماننامەیە ڕۆڵ و پێگەیان لە ناو ڕێكخراوی كۆمەڵەی گەلان توندوتۆل تر بكەن.

بە گشتی سوود لەو سەرچاوە و ژێدەرانە وەرگیراوە:
- النص كامل لمعاهدة لوزان 1923، ترجمە عادل رفیق، معهد المصری للدراسات، اغسطس 2020. 
- ناسیۆنالیزمی كوردی لە ڕوانگەی كۆمەڵێك توێژەر، نووسینی كۆمەڵێك توێژەر، وەرگێرانی محەمەد حەمەساڵح تۆفیق، بەرگی دووەم، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی گەشەپێدانی بیر وهۆشیاری (ی.ن.ك)، 2021.