پەروین بابەكر: نەتوانراوە نەوت بكرێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك‌

.

پەروین بابەكر: یەكێتی پێیوایە نەوت‌و غاز موڵكی هەموو خەڵکی هەرێمە، نەك حزب‌و لایەنێك

بەهەر هۆكارێكەوە بێت، لەهەرێمی كوردستان كەشێكی وا خوڵقێنراوە كە هەر باسی نەوت دەكرێت، هاونیشتمانیان نیگەران دەبن‌و دەستبەجێ پرسی شەفافیەت‌و دادپەروەری دێتە ئاراوە. هەمیشە دەوترێت نەتوانراوە لەكوردستان نەوت بكرێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك‌و لەڕێگەیەوە برەو بەسێكتەرە ئابووری‌و بازرگانیەكان بدرێت. بەپێچەوانەوە هەر نەوتە وایكرد، كە ئێستا بەچەند مانگ جارێك مووچە بەمووچەخۆران بدرێت، یاخود نیوە مووچە. بۆچوونی لایەنە سیاسییەكان سەبارەت بەو پرسە جیاوازە. لەم چاوپێكەوتنەدا، پەروین بابەكر ئەندامی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان‌و وەزیری پێشووتری پیشەسازی حکومەتی هەرێم-ئیدارەی سلێمانی، هەڵسەنگاندنی ورد بۆ دۆسێی نەوت‌و غازو بارودۆخی سێكتەرە ئابوورییەكانی ئێستای هەرێمی كوردستان دەکات‌و هاوکات تیشک دەخاتە سەر پلانی کورتخایەن بۆ چۆنێتی دەربازبوونی کوردستان لەو قەیرانە داراییەی کە ماوەی دوو ساڵە رووبەڕووی بۆتەوە.

* بۆچی نەوت بۆ وڵاتانی كەنداو بۆتە نیعمەت، كەچی بۆ عیراق‌و كوردستان هەر نیقمەتە؟ لوغزەكە لەچیدایە؟
- بۆ ئێمەی كورد لەو كاتەوە نەوت لەخاكەكەماندا دۆزراوەتەوە نیقمەت بووە، زۆربەی ماڵوێرانییەكان بەهۆی نەوتەوە بەرۆكی گرتووین، لەو بڕوایەدام گەر نەوتمان نەبووایە، ئەوەندە داگیركاری‌و دوژمنایەتیمان توش نە دەبوو، ئێمە گەلێكی بێ پشت‌و پەناو و تاڕادەیەك لاواز بووین، دراوسێكانیشمان نەوتیان لەخاكەكەمان شك بردووە، بۆیە نەیانهێشتووە هیچ كات بێ كێشە بین، بەدرێژایی دەسەڵاتیان هەوڵیانداوە هەم نەوتەكەمان بەرن‌و هەم نەیەڵن ئێمە نزیكی ئەو پرسە بین.
هۆكارەكانی بوون بەنیقمەت زۆرن، وەك خواستی سیاسی ناوچەكەو ئیدارەی ناتەندروست، بەكارهێنان‌و بەڕێوەبردنی خراپ لەهەر بابەتێكی دیكەشدا هەبێت مەترسیدارە، بەڵام لەپرسی نەوتدا جیاوازەو مەترسیدارترە، جیاوازە بۆ ئێمە، چونكە نزیكەی (97%)ی داهاتی ئێمە لەسەر نەوت بونیادنراوە، لەم كاتەشدا چۆن ئومێدمان بەوە هەبێت ببێتە نیعمەت، جگە لەمەش خواستی دراوسێكان‌و وڵاتانی زلهێز ئەوە بووە، كە بۆ ئێمە ببێتە نیقمەت، چونكە هەمیشە چاویان بڕیوتە سامانی سروشتی ئێمەو ئەمەش بووەتە هۆكاری جەنگ‌و ماڵوێرانی‌و كوشت‌و بڕ‌. لەلایەكی دیكەوە بوون بەنیقمەت پەیوەندی بەسیاسەتی نەوتی ئێمەوە هەیە، پەیوەندی بەوەوە هەیە كە چۆن ئەڕوانینە پەرەپێدانی تەكنەلۆژیای نەوت‌و سامانی سروشتی، ئەوە هەڵەیە ئێمە‌ هەموو شتێكمان لەبازرگانی نەوتدا كورتكردۆتەوە، لەگەڵ هەر بەرزو نزمیەكدا دۆخی ئابووری وڵاتەكەمان بەرزو نەزم دەبێت، بەڵام كردارە راستەكە ‌ئەوەیە نەوت بكەین بەكەرەستە بۆ هەستانەوەی كەرتەكانی دیكەی ئابووری، زۆربەی وڵاتانی كەنداو سەرەتا تەنها نەوتیان هەبوو، بەڵام ئێستا بەڕێژەیەكی كەم پشت بەسامانی نەوت ئەبەستن، ئەگەر بەنمونە دوبەی وەربگرین، لەماوەی بیست ساڵی رابردوودا وڵاتەكەیان لەوڵاتێكی نەوتییەوە كرد بەوڵاتێكی گەشتیاری‌و بنكەیەكی گرنگی بازرگانی ناوچەكە، لەو بیابانەدا، كە هیچ شتێكی لێ سەوز نابێت، سەدان پڕۆژەی گەشتیاری‌و ئابوورییان دروست كردو ئێستا زیاتر لە (70%)ی داهاتیان لەڕێگەی گەشتیاری‌و بازرگانییەوە‌ دەست دەكەوێت نەك نەوت، ئەوان كەرتی گەشتیاری‌و بازرگانیان بەنەوت بەرەوپێشبرد، ئەوان نەهاتن بە تەنها بازرگانی بەنەوتەوە بكەن‌و بودجە دابین بكەن، ئێستا نەوتەكەشیان هەیەو ئابوورییەكەشیان لەئاستی پێویستدایە، ئێمەش دەمانتوانی‌و دەتوانین ئەوە بكەین، هێشتا كار لەكار نەترازاوە ئەم دابەزینی نرخی نەوتە وەك دەرفەتێكی چاكسازی بقۆزینەوە، لەكاتێكدا سروشتی وڵاتەكەی ئێمە لەوان باشترە‌ بۆ گەشتیاری، هەرێمەكەمان بنەمای‌ پیشەسازی زۆر زیاترەو هۆكارەكانی كشتوكاڵی زۆر لەبارترە‌، دەتوانین نەوتەكەمان بكەین بەهۆكاری بەرەوپێشبردنی كەرتەكانی دیكە، ئەوكات هەم نەوتمان دەبێت‌و هەم كشتوكاڵ‌و گەشتیاری‌و پیشەسازیش.

* هێزی كار لەبواری نەوتدا وەك پێویست نییە؟ واتە نەتوانراوە هێزی كاری خۆماڵی دروست بكرێت؟
- دەسەڵاتی رووخاوی بەعس نە ویستوویەتی‌و نەهێشتوویەتی كورد لەبواری نەوتدا كار بكات، ئەگەر تاك‌و تەرا كورد هەبووبێت بەهۆی بڕوانامەكەیەوە شارەزایی پەیداكردووە، لەكۆمپانیای نەوتی كەركوك رێگەیان نەداوە كورد دابمەزرێت، ئەو شارەی كە بەهۆی دەوڵەمەندی نەوتەوە بووە بەجێگای چاوتێبڕینی زۆربەی وڵاتانی دنیا، كەچی بۆ خودی شارەكەو هەموو كوردستان‌ نیقمەت بووەو نەیانهێشتووە نەدانیشتووانەكەی ئارام بژین‌و نەشارەكە ئاوەدان بكرێتەوە، ئەم پەراوێزخستنە بۆ تەواوی كوردستان راستە، ئێمە كە هاتین پاڵێوگەی بازیانمان خستە‌گەڕ، كەمترین كادیری كوردمان لەبەردەستدا بوو كاریان پێ بكەین، بەنمونە بۆ لەحیمكردن كە لەپاڵێوگەو كارگەی چیمەنتۆو هاوشێوەكانیاندا پیشەیەكی هەستیارو گرنگە لەحیمچیمان لەناوەڕاست‌و خوارووی عیراقەوە هێنا، تا توانیمان كادیرەكانی خۆمان پێبگەیەنین‌و بتوانین بەهێزی كاری كوردی كار بكەین، ئێمە لەو ناوەندە بچووكەی نەوتدا توانیمان هێزی كاری كوردی دروست بكەین، ئەمە سەبارەت بەبواری پاڵێوگەو هاوشێوەكانی (Down stream)، كە ئێمە كارمان تیایدا كردووە، بەڵام سەبارەت بەبواری گەڕان‌و پشكنین (Up stream)، كە كاركردن لەكێڵگە ‌نەوتیەكاندا دەگرێتەوە، كە بەپێی گرێبەستی هاوپشكی بەرهەم(PSA) پەیوەستنامە لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكاندا كراوە، بەڵام دەبێت بپرسین: چەند كادیری ناوخۆی لەو بوارەدا پێگەیاندراوە‌و لەچ ئاستێكدان‌؟ ئایا بەشی ئەوە كادیرمان پێگەیشتووە‌ بتوانین خۆمان كار بكەین؟ ئەوە (14) ساڵە كۆمپانیا بیانییەكان لەهەرێمەكەماندا كار دەكەن‌و كارمەندی خۆیان بەمووچەی زۆر بەرز هێناوەتە ‌كوردستان، ئایا توانیومانە ناچاریان بكەین هێزی كاری خۆمان فێر بكەن‌و بیانخەنە سەر كار؟ لەكاتێكدا بەهەزاران دەرچووی بواری نەوت‌و جیۆلۆجی‌و كیمیایی‌و تەكنیكی‌و بوارەكانی دیكەمان هەیە بێكار دەسوڕێنەوە.

* تادێت نرخی نەوت لەدابەزیندایە، حكومەتی هەرێم چی بكات بۆ زیادكردنی سەرچاوەكانی داهات؟
- دەبێت پێشتر لەخۆمان بپرسین بۆ چی نرخی نەوت دائەبەزێت؟ یان بۆچی بەرزو نزم ئەكات؟ لام وانییە نرخی نەوت بە بەردەوامی دابەزێت، بەڵكو راستییەكەی ئەوەیە بەرزو نزم ئەكات، ئەمەش پەیوەندی بەگەمەی نێوان وڵاتانی دەوڵەمەند بەسەروەتی نەوتەوە هەیە، هاوكات گەمەیەكی سیاسییەو ئامانج لێی بەرژەوەندی سیاسییە‌، هۆكاری یەكەم‌و كۆتایی نرخی بەرزو نزمی نەوت بەرژەوەندی وڵاتە زلهێزەكانە، گرفتەكە لەوەدایە هەندێك وڵات لەكاتی دابەزینی نرخی نەوتدا لەبری ئەوەی هەناردەكردن رابگرن یان كەمی بكەنەوە، بەپێچەوانەوە زیادی دەكەن، بەنمونە وڵاتێكی وەكو سعودییە كە نەختینەی دارایی زۆر لەوە زیاترە پشت بەهەناردەی رۆژانەی نەوت ببەستێت، بەڵكو دەتوانێت بۆ ماوەیەكی درێژ نەوت هەناردە نەكات‌و كاریگەری لەسەر بودجەی وڵاتەكەشی نەبێت، بەڵام سعودیە بەپێچەوانەوە هەناردەی نەوتی بەرزكردۆتەوە، لەبەرامبەردا كاتێك روسیا لەگەڵ هەندێك لەوڵاتان رێكدەكەوێت بۆ كەمكردنەوەی هەناردەی نەوت، هەناردەی نەوت كەمتر دەبێت لەپێویستی بازاڕو نرخەكەی بەرز دەبێتەوە، لەلایەكی دیكەوە لابردنی ئابڵوقەی ئابووری لەسەر ئێران كاریگەری لەسەر زیادبوونی خستنەڕووی نەوت كردووەو ئەمەش بەشێكە لەهۆكاری دابەزینی نرخی نەوت، بەڵام خاڵی سەرەكی زیاتر پەیوەندی بەوڵاتانی ئۆپیكەوە هەیە كە بە بەردەوامی نزیكەی (35%)ی نەوتی جیهان دابین دەكەن‌و دەتوانن تەحەكوم بەنرخی نەوتەوە بكەن. هاوكات جێی باسە ئێستا وڵاتانی وەكو ئەمەریكاو كەنەداو لیتوانیاو چین‌و چەند وڵاتێكی دیكە، جۆرێكی دیكە نەوت دەرئەهێنن كە پێی دەوترێت (Oil Shale)، ئەم نەوتە راستە تێچووی دەرهێنانەكەی زۆرەو دەگاتە زیاتر لە (25$) بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام ئەوان ئەو نەوتە لەناوخۆی وڵاتەكەی خۆیان بەكاردەهێنن، بەمەش خواست لەسەر نەوت كەمتر دەبێتەوەو بێگومان نرخ دادەبەزێنێت، بەنمونە وڵاتێكی وەكو كەنەدا كە نەوتەكەی لەجۆری (Oil sand) یەدەكەكەی بە 150 ملیار بەرمیل دەخەمڵێندرێت، لەكاتێكدا یەدەكی نەوتی عیراق بە 130 ملیار دەخەمڵێندرێت. بەهۆی ئەم هۆكارانەو چەندین هۆكاری دیكەوە، نرخەكان بەردەوام بەرزو نزم ئەكەن، ئەوان بەم گەمەكردنە كار لەسەر سیاسەتی خۆیان دەكەن، ئێمەش زەرەرمەند ئەبین، بەتایبەت ئێستا ئێمە لەسەر لێواری كۆمەڵێك بڕیاری چارەنووسسازداین‌و دەمانەوێت سەربەخۆیی ئابووریی بنیاد بنێن، بەڵام سەربەخۆی ئابووریی نە بەم كەرەستەیەو نە بەم دۆخە نایاتە بەرهەم، دەبوو پلانی (B)مان هەبێت، چونكە تەوقیتی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بۆ دابینكردنی مووچەو بودجە لە بەرژەوەندیمان نییە، ناكرێت ئێمە هەموو یەدەكەكەمان لەژێر زەویدا بفرۆشین‌و لەگەڵ ئەوەشەدا نەتوانین ئابوورییەكی سەقامگیرمان هەبێت، بەڵكو دەبێت لەوەگەڕێن تا هەلی لەبارمان بۆ دەرەخسێت.

* قەیرانە داراییەكەی هەرێم لەقوڵبوونەوەدایە، پێتوایە گونجاوترین پلانی كورتخایەن بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی قەیرانەكە چییە؟ چی هەنگاوێكی خێرا بنرێت؟
- بەر لەهەر شتێك دەبێت  دوای دیراسەکردن باج لەسەر كۆمپانیا نەوتییەكان دابنێین، كە پێشتر بەیاسا باجیان لەسەر لابراوە، ئێستا ئەو كۆمپانیا بیانیانە لەخۆمان زیاتر سوود لە نەوتەكەمان دەبینن، لام وانییە لەهیچ وڵاتێك بەم شێوەیە بێت، لەكاتێكدا ئەو كۆمپانیانە سوودمەندی یەكەمی نەوتی هەرێمی كوردستانن بەبێ ئەوەی هیچ كۆمپانیایەكی لۆكاڵی ئەو ئیمتیازاتەی پێ بدرێت، كەچی ئێمە سەرەڕای هەموو كارئاسانی‌و زەمینەسازییەك هیچ باج‌و خەراجییەكیان لێ وەرناگرین، بەبێ ئەوەی تەنانەت پابەندیان بكەین بەهیچ رێكەوتنێكەوە، ئەوان كۆمپانیان‌و مافی خۆیانە بەدوای زۆرترین قازانجدا بگەڕێن، بەڵام دەبێت رەچاوی ئەوەش بكرێت لەكوێ كار دەكەن‌و چ سوودێك دەگەیەنن بۆ شوێنكارەكەیان، لەكاتێكدا ئەوەی ئێمە دەیبینین ئەو كۆمپانیا بیانیانە بێشومار پارە خەرج دەكەن، چونكە هەموو پارەیەك كە خەرج بكرێت دەگەڕێتەوە بۆ بەڵێندەرەكە(كە كۆمپانیا نەوتیەكانن) بەشێوەی‌(Cost recovery)و لەحیسابی حكومەت‌ دەڕوات. بەداخەوە بەگشتی‌ ئەفزەڵیەت زیاتر دراوە بەكۆمپانیا بیانییەكان‌. لەکاتێکدا ئەگەر دوبەی بەنمونە وەربگرین، هیچ كۆمپانیایەكی بیانی ناتوانێت (100%)ی پشكی هەبێت، بەڵكو كۆمپانیا بیانیەكان ناچاركراون هاوبەشێكی لۆكاڵیان هەبێت‌و رێژەی (50+1)یش بۆ كۆمپانیا دوبەییەكە دەبێت، بەڵام لای ئێمە هیچ مەرجێك دانەنراوە، لەكاتێكدا كۆمپانیا لۆكاڵیەكان دەبێت پابەندی باجدان بن. هەروەها پرسی گومرك‌و هەناردەو هاوردە رێكبخرێتەوەو هیچ كەس‌و لایەن‌و كۆمپانیایەك لەگومرك نەبەخشرێت، هاوكات هەوڵبدرێت كەمترین پارە بچێتە دەرەوەی سنوور، ناكرێت ئەو هەڵانە دووبارە بكەینەوە كە لە 10 ‌ساڵی رابردوودا ئەنجاممان داوە، بەڵكو راستییەكەی ئەوەیە بێ پشوو كار لەسەر بونیادنانی بەرهەمی ناوخۆیی بكەین، تابتوانین لەئایندەیەكی نزیكدا كە بڕیاری ئابووریی سەربەخۆماندا، بە بەرهەمی ناوخۆو پڕۆژەكانمان بتوانین بەردەوام بین، نەك وەك ئێستا بكەوینە قەیرانی قوڵەوە. لەگەڵ ئەمانەشدا هەندێك جۆری پیشەسازی هەیە بەرهەمی خێرایان هەیەو دەتوانرێت بەزوویی بگاتە ئاستی پێویست، بەڵام هەموو ئەمانەش پێویستیان بەسەرمایە هەیە، پێویستە ئێمە سوود لەسەرمایە وەربگرین بۆ وەبەرهێنان، لەڕابردوودا زۆربەی ئەو بودجەیەی هاتۆتە هەرێمەوە لە بەكاربردندا بەكارمان هێناوە، زۆربەی بودجەكەمان لەڕێگەی هاوردەی پێداویستییەوە ناردۆتە ‌دەرەوەی هەرێم.
حكومەتی هەرێم لەكابینەكانی پێشوودا كاتێك دەستیكرد بەداڕشتنی سیاسەتی هەناردەكردنی نەوت، دەبوو لەسەرەتاوە پلانی بەدیلی هەبووایە، تاك پلانی ئەمە ئەنجامەكەیەتی كە دەیبینین، ئایا ئەو كاتەی بڕیاری هەناردەی نەوت دراو بۆری دروستكراو بەغدایش بودجەكەی بڕی، بیر لەوە كرابووەوە كە لەكاتی دابەزینی نرخی نەوتدا یان لەكاتی نەبوونی كڕیاری نەوتەكەمان، چی بكەین‌و چۆن چارەسەری بكەین؟ یان ئەو ئەگەرە دانەنراو بوو؟.

* باس لەوە دەكرێت لەدوو ساڵی داهاتوودا كوردستان غاز هەناردەی دەرەوە دەكات، ئایە ناردنەدەرەوەی گرنگترە یاخود بەكارهێنانی لە پڕۆژە‌و بەرهەمە پیترۆكیمیاویەكاندا؟
- بێ دوو دڵی بەكارهێنانی بۆ پڕۆژەی پترۆكیمیاویات زۆر گرنگترە، بەرهەمە پیشەسازیەكان بۆ پترۆكیمیاویات زۆر گرنگترن وەك لەفرۆشتنیان، ئەمە حاڵەتێكی سەیرە، ئێمە نەوت‌و غازەكەمان دەفرۆشین، بەپارەكەی كەلوپەل دەكڕین، واتە سامانەكەمان دەنێرینە دەرەوەی وڵات، بەپارەكەشی پێداویستی هاوردە دەكەین، واتە پارەكەش دەنێرینەوە بۆ ئەو وڵاتانە، ئەی بۆ خۆمان لەناوخۆدا ئەو كارانە نەكەین، بە تەنها پڕۆژەی پترۆكیمیاویات نییە، دەتوانرێت بەئاسانی سوود لەغازی سروشتی وەربگرین بۆ زۆربەی پڕۆژەكان، بەنمونە كارەبا، كە مافێكی زۆر سەرەتایی‌و سەرەكییە، لەچەند ساڵی رابردوودا بۆ كڕینی گازۆیل بۆ كاركردنی وێستگەكانی كارەبا زیاتر لە (10)‌ ملیار دۆلارمان خەرج كردووە، لەكاتێكدا دەمانتوانی برەو بەكێڵگە غازییەكانی ناوخۆ بدەین‌و غازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا بەكاربهێنین، وێستگەكانی كارەبای هەرێم بەتوانای نەخشەبۆكێشراو (5400 مێگاوات) بونیادنراوەو پێویستی هەرێمیش (5300 مێگاواتە)، بەڵام ئێستا تەنها (2700 مێگاوات) كارەبا بەرهەم دەهێنرێت، واتە نیوەی پێویستی خۆمان بەرهەم دەهێنین، لەو نیوەیەش (1400 مێگاوات)ی لەڕێگەی گازۆیلەوە بەرهەم دێت، كە تێچوویەكی زۆری هەیەو بەردەوام خەرجی پێویستە، لەكاتێكدا دەتوانرا لەڕێگەی غازەوە‌ بەتێچوونێكی زۆر كەمتر بڕی تەواوی كارەبامان دابین بكردایە، لەكاتێكدا ئێمە كێڵگەی دەوڵەمەند بەغازی وەك چەمچەماڵ‌و كۆرمۆرمان هەیەو نەتوانراوە وەك پێویست پشتی پێببەسترێت. دەتوانین لەغازی سروشتی زۆر پێویستی دیكە بەرهەم بهێنین‌و‌ هەناردەی‌ بكەین، دەتوانین بۆ بەڕێوەبردنی سەدان كارگەی گەورە سوودی لێ ببینین، ئەوكات تاڕادەیەك كێشەی بەتاڵەش چارەسەر دەبێت‌و دەتوانین بەدەیان شاری پیشەسازی دروست بكەین‌و بەهەزاران پێویستی رۆژانە خۆمان دروستی بكەین، ئەگەر ئەو بەرهەمانە‌ هەناردەی دەرەوەش نەكەین، بێ شك ئەوكات وەك ئێستا هەموو شتێك لەدەرەوە ناهێنین‌و ئەو پارانە لەناوخۆدا دەمێنێتەوە، دەبێت لەخۆمان بپرسین، ئێمە ئێستا چ شتێك لەدەرەوە هاوردە ناكەین؟! لە بەرهەمی كشتوكاڵیەوە بۆ بەرهەمی پیشەسازی‌و بۆ پێویستی رۆژانەی هاووڵاتیان.  دەبێت قەدری غازەكەمان بزانین، سەیرێكی نەخشەی غاز لەناوچەكەدا بكەین، غازەكەی ئێمە بەدیلی غازی چ وڵاتێكە؟ توركیا كە دەیەوێت غازی ئێمە بكڕێت دەیەوێت لەبیانووەكانی‌ روسیا رزگاری بێت، كاتێك بەدیلی غازی روسیای دەستكەوت، ئەوكات هەنگاوە سیاسییەكانی گۆڕانی بەسەردا دێت، واتە غازی كوردستان بە تەنها كەرەستەیەكی ئابووری نییە، بەڵكو كەرەستەیەكی سیاسیشەو ناكرێت وا بەئاسانی دەستبەرداری بین، بەڵكو راستییەكەی ئەوەیە دەتوانین وەك كارتێكی فشار ژیرانە مامەڵەی لەگەڵدا بكەین.

* ئێستا یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان چۆن دەڕوانێتە پرسی نەوت‌‌و غاز لەكوردستاندا، لەڕووی شەفافییەت‌و سوود وەرگرتنی زیاتر لەو سامانە سروشتییە؟
- وەڵامی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان بۆ پرسی نەوت‌و غاز روونە، چەند جاریش بەندە وتومە، نەوت‌و غاز لەم خاكەدایەو ئەم خاكەش موڵكی هەموو كوردێكی هەرێمەكەیە نەك حزب‌و لایەنێك، سامانی سروشتی موڵكی هەموو كوردێكەو دەبێت لەخزمەتی گەلدا بێت، دەبێت بەر لەهەر لایەن‌و وڵات‌و كۆمپانیایەك هاووڵاتیان لێی سوودمەند بن. دەبێت سامانی سروشتی ببێتە هەوێنی بونیادنانی هەرێمێكی پێشكەوتوو، ئابوورییەكی بەهێزو سەربەخۆی پێ بونیادبنێن، هێزی كاری خۆماڵی لێ بەرهەم بهێنین، پڕۆژەی پیشەسازی‌و كشتوكاڵی گەشتیاری لێ دروست بكەین، هەرێمەكەمانی پێ ئاوەدان بكەینەوە، گەنجەكانمان پێ بخەینە سەر كار، ئایندەی پێ بونیاد بنێین، یەكێتی ئاوها ئەڕوانێتە پرسی نەوت، نەك وەك ئەوەی ئێستا كە ناتوانرێت تەنانەت مووچەی تەواوەتیشی پێ دابین بكرێت. لەڕووی شەفافیەتەوە، وەڵامی زۆر پرسیارمان لا نییە، هەر كاتێك پرسیار هەبوو بەبێ بوونی وەڵام ناتوانرێت بووترێت شەفافیەت هەیە، شەفافیەت (Transparency)تەنها بەوتن دەوترێت‌و گوێمان لێی دەبێت، لەكاتێكدا پێویستە ئەنجامە باشەكانی شەفافیەت ببینرێت نەك بووترێت، ئەگەر پەرلەمانتار پرسیاری هەبێت، رۆژنامەنووس پرسیاری هەبێت، چاودێری دارایی دەستی نەگات بەوەڵامەكان، چەندەها لایەنی دیكە نەتوانن وەڵامی پرسیارەكانیان دەست بكەوێت، چۆن دەتوانین بڵێن شەفافیەت هەیە!.

* دەوترێت كوردستان هاوسەنگیی پەیوەندییە ئابوورییەكانی لەگەڵ دەرەوەدا لاسەنگ كردووە‌و تەنیا توركیای كردۆتە سەنتەری كارە بازرگانییەكانی، لەچ روویەكەوە كوردستان دەتوانێت سوود لەئێران‌و ئەزموونی ئەو وڵاتە وەربگرێت؟
- لەهەمان ئەو رووانەی كە توركیای كردوو بەسەنتەر، ئێرانیش دەتوانێت هەمان رۆڵ ببینێت، بەداخەوە جیۆپۆلۆتیكی هەرێمی كوردستان بۆ كاری بازرگانی لەبار نییە، چەند دەروازەیەكی كەممان لەبەردەستە، تەنها دەتوانین لەوڵاتانی دراوسێوە كاری بازرگانی ئەنجام بدەین، لەگەڵ سوریا روونە ناكرێت سامانی سروشتی هەناردە بكەین‌و دەروازەیەكی گونجاو نییەو ئێستا لەبار نییە‌، ئەوەی دەمێنیتەوە ئێران‌و توركیاییە، كە ئێمە زۆربەی پەیوەندیە بازرگانییەكانمان لەتوركیادا چڕكردۆتەوە، لەكاتێكدا بەهەمان ئاست دەتوانین سوود لەئێرانیش وەربگرین، چ جیاوازیەك هەیە ئێمە نەوتەكەمان لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە بفرۆشین یان لەڕێگەی بەندەر عەباسەوە، ئێستا ئێمە چۆن یەك پلانمان هەیە بۆ سیاسەتی نەوت ئەویش تەنها فرۆشتنێتی، بەهەمان شێوە یەك رێگەشمان هەیە، بەڵام بوونی دوو رێگەو دوو دەروازە بۆ ئێمە زۆر باشترە، بەتایبەت بۆ وڵاتێكی وەكو ئێران كە لەڕووی مێژوویی‌و ئابوورییەوە گرنگییەكی گەورەی بۆ هەرێم هەیە. كاتێك دەسەڵاتی بەعس سەركوتی دەكردین‌و كۆڕەو وڵاتی پێ بەجێهێشتین، ئەوە ئێران بوو بەر لەوڵاتانی دیكەی دراوسێ ئامێزی بۆ كردینەوە، ناكرێت لەكاتی لێقەوماندا روو لەئێران بكەین‌و لەكاتی ئاساییدا قافڵەی بازرگانیەكانمان رووەو توركیا بەرین، لەكاتێكدا ئێران ئێستا زیاتر پێویستی بەئێمەیەو دەتوانین هاوكاریان بین لەكاریگەرییەكانی ئەو ئابڵوقەیەی لەسەرێتی. لەلایەكی دیكەوە ئێران یەكێكە لەوڵاتە بەئەزموونەكانی پترۆكیمیاویات، بەسەدان شاری پیشەسازییان لەدەوری شارەكانیان دروستكردووە، ئێمە زۆر بەئاسانی دەتوانین ئەو ئەزموونە بگوێزینەوە بۆ هەرێم، بگرە رەنگە ئێرانیش ئەو هەمەئاهەنگییەی پێ خۆش بێت، چونكە بەرژەوەندی لەوەدایە بێتە ناوبازاڕی هەرێمەوە.

* هەمیشە جەخت لەوە دەكەیتەوە، كە باشتروایە نەوت بۆ نەوەكانی داهاتوو هەڵبگیرێت. ئێستایش پێتوایە باشتربوو (17%)كەمان لە بەغدا وەرگرتایەو وازمان لەنەوتەكەمان بهێنایە؟
- بەڵێ لەگەڵ ئەوەدا بووم (%17)كەمان وەربگرتایەو ئێستاش هەمان بۆچوونم هەیە، باشترە زۆرینەی سامانە سروشتیەكەمان هەڵبگرین بۆ نەوەكانی داهاتوو، بۆ ئایندە، هەروەها لەئایندەدا تەكنەلۆژیا زۆر پێشتر دەكەوێت‌و ئامێرو ئامرازی زۆر پێشكەوتووتر دروست دەكرێت، ئەوكات زۆر لەئێستا باشتر دەتوانرێت سوود لە نەوتەكە وەربگیرێت‌و بێگومان هیچیشی لێ بەهەدەرناچێت‌و توانای بەرهەمهێنان زیاتر دەبێت، لەلایەكی دیكەوە لەگەڵ پێشكەوتنەكان بەڕێوەبردنی كارەكان زیاتر بەسیستەماتیك دەبێت‌و كەمتر بۆشایی دەمێنێتەوە بۆ گەندەڵی‌و خراپ بەكارهێنانی نەوت‌و بەفیرۆدان‌و ناڕوونی، پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا ئەگەر بەشێوەیەكی تەندروست بەكاربهێنرێت، بێگومان شەفافیەت لەپڕۆسەكاندا بەرجەستە دەبێت‌و ئەوكات كێشەی ناشەفافیەتیشمان نابێت. من كە دەڵێم (17%) باشتر بوو، مەبەستم نییە، لەپڕۆسێسی دەرهێنانی نەوت‌و پێگەی هەرێمی كوردستان لەسەر نەخشەی وزە كەم بكەمەوە، ناشكرێت ئێمە لەدەرهێنانی نەوتدا بووەستین، بەڵام دەكرێت نەوتەكەمان بكەین بەكەرەستەی هەستانەوەی پیشەسازی‌و بووژاندنەوەی كوردستان، نەك خۆمان لەخەڵكی دیكە كەمتر سوودی لێ ببینین‌و لەهەمان كاتدا بەغدایش بودجەكەمان بەو پاساوەوە ببڕێت. تا ئەم ساتە نرخی نەوت بەڕێژەی (70%) دابەزیووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەغدا كێشەی بودجەو مووچەی نییە، لەكاتێكدا ئێمە گرفتمان هەیە لەدابینكردنی نیو مووچەشدا، بەندە‌ كاتێك وتم (17%) باشترە نرخی بەرمیلێك نەوت نزیكەی (100$) بوو، ئێستا كە نرخی بەرمیلێك نەوت نزیكەی (33$)، واتە ئێستا وەرگرتنی ئەو رێژەیە لە بەغدا سێ هێندەی ئەوكاتە باشترە، بەڵام كاتێك ئەو رێژەیەمان نەمێنێت‌و خۆشمان نەتوانین بودجەی پێویست دابین بكەین، ئەی چی بكەین؟! ئەوەتا دەبینین جگە لەوەی هەموو پڕۆژەكان وەستاوە، ناتوانرێت مووچەش بەشێوەیەكی رێكوپێك دابەش بكرێت، ئەی كەوایە بۆ ئەو رێژەیە لە بەغدا وەرنەگرین، لەكاتێكدا سامانە سروشتییەكەی خۆمان نە ئیكسپایەر دەبێت‌و نە دەگەنێت. منیش لەگەڵ ئەوەدام ئەگەر پرسی سەربەخۆیی دەوڵەتی كوردی لەڕاستییەوە نزیك بێت‌و بتوانین ئەو خەونەمان بهێنینەدی، بەڵێ با واز لە (17%) بهێنین، بەڵام ئەگەر ئەو خەونە بە تەنها لەخەیاڵی خۆماندایەو هێشتا هیچ زەمینەسازیەكی شایستە بوونی نییە، بۆچی ئەم دۆخە نالەبارە بگوزەرێنین، ئەگەر وابیر بكەینەوە كە بە بەخشینی هەموو سامان سروشتییەكەمان دەبینە خاوەنی دەوڵەت، ئەی دواتر دەوڵەت چۆن بەڕێوەدەچێت؟ لەكاتێكدا نە كشتوكاڵمان بیرماوە نە پیشەسازی، بڕیاری دروست ئەوەیە ئێمە لەئێستاوە كار لەسەر بناغەیەكی ئابووریی پتەو بكەین، بیر لەسەر بووژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵی بكەین، هەرێمەكەمان بە تەنها هەرێمێكی نەوتیی نییە، بەڵكو هەرێمێكی كشتوكاڵیشە، خاكەكەمان زۆر كەرتی دیكەی بۆ دەگونجێت، دەتوانین بە نەوتەكەمان كەرتی كشتوكاڵی بەتەواوی ببووژێنینەوە، كەرتی گەشتیاری تەواو پەرە پێبدەین، كەرتی پیشەسازی تەواو هەستێنینەوە، ئەوكات دەتوانین لەئایندەی نەتەوەكەمان دڵنیابین، بەڵام نەوەكانی داهاتوو چی لەدەوڵەتی كوردی بكەن ئەگەر هیچی تیا نەمێنێت‌و كەرەستەی ژیانی تیا نەبێت، بناغەی دەوڵەت بناغەی ئابوورییە، بێ ئابوورییەكی سەربەخۆو بێ ئاستێكی بەرز دەوڵەت ئەگەر دروستیش بێت لاواز دەبێت، ئێمە دڵمان خۆشە بە لێدوانی زۆربەی وڵاتان، بەڵام سبەی كە سامانی سروشتیمان نەما، ئەگەر خاوەنی دەوڵەتیش بین لەبەردەم مەترسیداین، بەرپرسیارێتی بەرامبەر ئایندەیە، بەرامبەر نەوەكانمانە، لەبەر ئەوەی ئەمرۆ بە نەهامەتی دەژین هەقی ئەوەیە داهاتوویەكی گەشمان هەبێت، بەڵام ئەگەر ئەمرۆمان بەم شێوەیە بێت‌و لەداهاتووش دڵنیانەبین، ئەی كەوایە چیمان كردووە، با وابكەین نەوەكانمان بەشانازییەوە باسمان بكەن.

PUKmedia  له‌ كوردستانی نوێ-ـه‌وه‌