تاڵیبان: دەبێت ژنانی ناشرین لە ماڵەوە بمێننەوە

لێپرسراوێكی باڵای تاڵیبان بەڵێنی ئەو گروپەی كە تا ئێستا جێبەجێ نەكراوە بۆ ڕێگەدان بە گەڕانەوەی كچان بۆ قۆناغی ئامادەیی دووبارەی كردەوە و وتی بەم زووانە هەواڵێكی خۆش دەبێت، بەڵام پێشنیاری كردووە كە ئەو ژنانەی كە ناڕەزایەتیان دەربڕیوە بەرامبەر بە سنوورداركردنی مافی ژنان لەلایەن ڕژێمەوە، لە ماڵەوە بمێننەوە.

سیراجەدین حەقانی، وەزیری ناوخۆی ئەفغانستان بە وەكالەت و لە ساڵی 2016 ەوە هاوسەرۆكی تاڵیبان لە چاوپێكەوتنێكی تایبەت و یەكەم چاوپێكەوتنی كامێرادا ئەم لێدوانەی كرد كە ڕووخساری خۆی لەگەڵ كریستیان ئامانپوور لە كەناڵی سی ئێن ئێن لە كابول نیشان دا.

لە مانگی ئازاردا دوای چەندین بەڵێن كە كچان دەتوانن بچنە قۆناغی ناوەندی، تاڵیبان بڕیارەكەیان پێچەوانە كردەوە و گەڕانەوەی بۆ كاتێكی نادیار دواخست.
كاتێك پرسیاری لەبارەی ژنانی ئەفغانی كرد كە دەڵێن لە ژێر دەسەڵاتی تاڵیباندا دەترسن ماڵەكانیان بەجێبهێڵن، هەروەها ئەوانەی كە باسیان لە كاریگەریی ساردكەرەوەی سەركردایەتی گروپە چەكدارەكە كردووە، حەقانی بە پێكەنینێكەوە زیادی كرد: ئێمە ژنانی ناشرین لە ماڵەوە دەهێڵینەوە.

دوای ئەوەی لەلایەن ئامانپوورەوە فشاری خستە سەر بۆ ئەوەی لێدوانەكەی ڕوون بكاتەوە، وتی: بە وتنی ژنی ناشرین، گاڵتەیەك بوو ئاماژە بەو ژنە ناشرینانە دەكات كە لەلایەن هەندێك لایەنی دیكەوە كۆنترۆڵ دەكرێن بۆ ئەوەی حكومەتی ئێستا بخەنە ژێر پرسیارەوە.

هەروەها حەقەنی هەندێك پارامێتەری بۆ ئاییندەی ژنان و كار دانا، كە بە هۆی لێكدانەوەی تاڵیبان بۆ یاسای ئیسلامی و بنەما نەتەوەیی و كولتووری و نەریتییەكان سنووردار دەبێت.

بەئامانپووری وت: ڕێگەیان پێدەدرێت لە چوارچێوەی خۆیاندا كاربكەن.

وەزیری تاڵیبان لە یەكەم چاوپێكەوتنی خۆیدا لە چاو كامێرا لەگەڵ دەزگایەكی میدیایی رۆژئاوایی لە ماوەی ساڵانی رابردوودا قسەی كرد، تەنها چەند مانگێك دوای ئەوەی بۆ یەكەمجار دەموچاوی خۆی لەبەردەم خەڵكدا نیشان دا. ئەو لێپرسراوە باڵایە و بە چڕی نهێنی لەلایەن FBI داواكراوە و لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاوە بە تیرۆریستێكی جیهانی تایبەت دەستنیشانكراوە پۆلێن كراوە. بەخشینی ١٠ ملیۆن دۆلاری لەسەر سەریەتی.

حەقانی لە یەكەم چاوپێكەوتنی لە كامێرا لەگەڵ دەزگایەكی میدیایی رۆژئاوا لە ساڵانی رابردوودا قسەی كرد.

لێدوانەكانی لەسەر پەروەردەی كچان و مافی ژنان خاڵبەندی زنجیرەیەك ئیدیعای كرد كە كەس دژایەتی پەروەردەی (كچان) نییە لە حكومەتی ئەفغانستاندا.
حەقانی گوتیشی: لە ئێستاوە رێگە بە كچان دەدرێت تا پۆلی شەشەم بچنە قوتابخانە، لە سەرووی ئەو پۆلەشەوە كارەكان لەسەر میكانیزمێك بەردەوامە. ئاماژەی بەوەشكردووە، زۆر بەم زووانە هەواڵێكی زۆر خۆشتان لەسەر ئەم بابەتە دەبیستن ان شا‌والله، بەبێ ئەوەی كاتێكی دیاریكراو دیاری بكات.

دواتر یاریدەدەرانی حەقانی رایانگەیاند، ئەو چاوپێكەوتنە هەوڵێكە بۆ كردنەوەی لاپەڕەیەكی نوێ لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا و جیهاندا.

بەڵام تاڵیبان چەندین جار دڵنیایی داوەتە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە مافی ژنان و كچان دەپارێزێت لە دوای دەستبەسەرداگرتنی ئەفغانستان لە مانگی ئابی ڕابردوودا، لە هەمان كاتدا زۆرێك لە ئازادی و پاراستنیان لێ زەوت دەكات.

زۆرێك لە كچان و ژنانی تەمەنی خوێندن پێشتر هیوایان لەدەستداوە. مریەمی تەمەن 19 ساڵ ئەمڕۆ سێشەممە بە سی ئێن ئێنی وتووە: هەموو حكومەتەكەیان [دژی] پەروەردەی كچانە. بڕوام نییە تاڵیبان بەڵێنەكانیان جێبەجێ بكەن ... لە هەستەكانمان تێناگەن.

فاتیمەی تەمەن 17 ساڵ زیادی كرد: هەنگاو بە هەنگاو هەموو ئازادییەكانمان دەبەن. تاڵیبان ئێستا و تاڵیبانی ساڵانی نەوەدەكان وەك یەكن - من هیچ گۆڕانكارییەك لە سیاسەت و یاساكانیان نابینم.

تەنها هیوامان ئەوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی فشارێكی زۆر بخاتە سەر تاڵیبان بۆ ئەوەی ڕێگە بە كچان بدات بچنە قوتابخانە. هیچ شتێكی تر [كاری ناكات].
مریەم و فاتیمە هاوشێوەی ئەو ژنانەی تری كەناڵی سی ئێن ئێن قسەی لەگەڵ كردبوو، بە هۆی نیگەرانی لە ئاسایشی خۆیان، ناوی كۆتایی خۆیان نەخستەڕوو.

پێدەچێت ئەم لێدوانانەی حەقانی هیچ سوودێكی كەمیان هەبێت بۆ هاندانی چاودێران كە تاڵیبان جدییە لە بەڵێنەكانیان. هیزەر بار، بەڕێوەبەری یاریدەدەری بەشی مافی ژنان لە ڕێكخراوی چاودێری نێودەوڵەتی هیومان ڕایتس وۆچ بە كەناڵی سی ئێن ئێنی وتووە: هەموو كەسێك لە سەركردایەتی تاڵیبان متمانەی سفریان هەیە لەسەر ئەم بابەتە.

بار زیادی كرد: ئەوان نوێنەرایەتیان كردووە سەبارەت بە ڕێزگرتنی گوماناوییان بۆ ژنان و كچان لە دوای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات. هەموو ڕۆژێك دوای ئەوە سەركوتێكی نوێ بۆ سەر ژنان ڕوویدا و ئەوەش بە تێپەڕبوونی كات بەردەوامە لە چڕبوونەوە.

وەزیرانی دەرەوەی گروپی حەوت و نوێنەری باڵای یەكێتی ئەوروپا هەفتەی ڕابردوو بەهێزترین دژایەتی خۆیان دەربڕی بەرامبەر بەو سنوورداركردنانەی كە تاڵیبان بەسەر مافەكانی ژنان و كچاندا سەپاندووە كە لە پەرەسەندندایە. حەقانی بە كەناڵی سی ئێن ئێنی وتووە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دادوەردان و لێكۆڵینەوە و بڕیاردان هەمووی یەك لایەنە، دەشڵێت: ئێمە هێشتا لە قۆناغی سەرەتاییداین. بەزەحمەت هەشت مانگ تێپەڕیوە بەسەر دەستبەسەرداگرتنی حكومەت ... هێشتاین. بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخەكە.

دوای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات، تاڵیبان هۆشداری داوەتە ژنان لە ماڵەوە بمێننەوە و چەكدارەكانیشیان قامچی و داریان لە دژی ئەو كەسانە بەكارهێناوە كە ناڕەزایی دەردەبڕن. لە چەند مانگی دواتردا، ئەوان لە بەشێكی گەورەی ژیانی گشتی قەدەغە كراون -- لە دەركەوتن لە تەلەفزیۆنەكانەوە تا گەشتە درێژەكانی رێگاوبان بە تەنیا. سەرەتای ئەم مانگە لە فەرمانێكی نوێدا هاتووە كە دەبێت ژنان لە بەردەم خەڵكدا دەموچاویان داپۆشن.

كاتێك لەلایەن ئەمانپوورەوە فشاری خستە سەر لەسەر ئەوەی كە ئایا هەموو ژنان دەبێت دەموچاویان داپۆشن یان نا، حەقانی وەڵامی دایەوە: ئێمە ژنان ناچار ناكەین باڵاپۆش بن، بەڵكو ئامۆژگارییان دەكەین و جارجارە بانگەشەی بۆ دەكەین ... باڵاپۆشییەكە ناچاری نییە بەڵكو فەرمانێكی ئیسلامییە كە پێویستە هەمووان جێبەجێی بكەن.

لە شەقامەكانی كابول، پەرەسەندنی دابڕانی ژنان لە كۆمەڵگا، زۆرێكیان لە مەترسی ئابووریدا هێشتۆتەوە. ژنێك بە ناوی خوتیمە بە كەناڵی سی ئێن ئێنی وتووە دەبێت كار بكەم. پێویستە ڕێگەمان پێبدەن كار بكەین، چونكە دەبێت ببینە پیاوی خێزانەكە بۆ ئەوەی بتوانین نان بۆ منداڵەكان بدۆزینەوە.

كاتێك پارەت نییە، كاتێك كارت نییە، داهاتت نییە، ئایا دەتوانیت خۆراكی دروست بخۆیت كاتێك كار نییە؟  ژنێكی تری زیاد كرد بە ناوی فەریشتە.

حەقانی قسەی لەگەڵ كەناڵی سی ئێن ئێن كرد دوای دوو مانگ لە بڵاوكردنەوەی وێنە دەگمەنەكانی تاڵیبان لە مەراسیمێكدا بۆ ئەفسەرانی پۆلیس. پێش ئەوەش بە دەگمەن لە شوێنی گشتیدا بینرابوو؛ پۆستەری زۆرترین داواكراوی FBI تەنها وێنەیەكی دانەوێڵەیی تێدایە كە بەشێك لە دەموچاوی نیشان دەدات.

ناوبراو لەلایەن ئاژانسەكەوە داواكراوە بۆ لێپرسینەوە لە پەیوەندی لەگەڵ هێرشێكی ساڵی 2008 بۆ سەر هۆتێلێك لە كابول كە بووە هۆی كوژرانی شەش كەس لەنێویاندا هاووڵاتییەكی ئەمریكی؛ حكومەتی ئەمریكا دەڵێت حەقانی لە چاوپێكەوتنێكی میدیایی پێشوودا دانی بەوەداناوە كە پلانی هێرشەكەی داناوە. ئەو بەشێكە لەو بنەماڵەی كە تۆڕی حەقانی پێكدەهێنن، ئەو ڕێكخراوە ئیسلامییە چەكدارە كە جەلالەدین حەقانی باوكی دامەزراندووە و لە ساڵی ٢٠١٢ لەلایەن ئەمریكاوە وەك گرووپێكی تیرۆریستی دەستنیشان كراوە.

حەقانی بە كەناڵی سی ئێن ئێنی راگەیاندووە، لە داهاتوودا پێمان خۆشە پەیوەندییەكی باشمان لەگەڵ ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا هەبێت، ئاماژەی بەوەشكرد: لە ئێستادا ئێمە وەك دوژمن سەیری ئەوان ناكەین.

بەڵام ئەو چەندین جار دڵنیایی دا سەبارەت بە مافی ژنان و پەروەردەی كچان كە لەگەڵ تێبینییەكانی چاودێر و حكومەتە جیهانییەكان ناكۆك بوون.

وتیشی: كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زۆر پرسی مافی ژنان دەوروژێنێت، لێرە لە ئەفغانستان بنەما ئیسلامی و نەتەوەیی و كولتووری و نەریتی هەیە. لە سنووری ئەو بنەمایانەدا كاردەكەین بۆ ئەوەی دەرفەتی كاركردنیان بۆ ڕەخسێنین و ئەوەش ئامانجمانە.

تاڵیبان لە مانگی كانوونی دووەمی رابردوودا بەناو فەرمانێكی تایبەت بە مافی ژنان بڵاوكردەوە كە باسی دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و كار نەكردبوو و دەستبەجێ لەلایەن ژنان و شارەزایانی ئەفغانییەوە رەخنەی لێگیرا، كە رایانگەیاند ئەوە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەو گروپە چەكدارە بێ ئارەزووی بەرزڕاگرتنی ئازادییە سەرەتاییەكان بۆ... ملیۆنان ژن.

بڕیاربوو كچانی ئەفغانی سەرووی پۆلی شەش بۆ یەكەمجار لە دوای دەستبەسەرداگرتنی تاڵیبان بۆ یەكەمجار بگەڕێنەوە قوتابخانە، بەڵام پێیان وتراوە لە ماڵەوە بمێننەوە تا ئەو كاتەی جلوبەرگی قوتابخانەیەكی گونجاو بەپێی شەریعەت و كلتوری ئەفغانستان دیزاین دەكرێت، ئەویش بەختارە لەلایەن تاڵیبانەوە بەڕێوەدەبرێت ئاژانسی هەواڵی لەو كاتەدا بڵاوی كردەوە.

حەقانی بە كەناڵی سی ئێن ئێنی راگەیاندووە، دواكەوتنەكە لە كاتێكدا پێویست بووە سەركردەكان ئەو میكانیزمە دادەڕێژن كە لە ڕێگەیەوە كچان دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ خوێندن. وتیشی: هەندێك كەموكورتی لەناو ئامادەكارییەكاندا هەبوون كە بەردەوام بوون. كاركردن لەسەر ئەو پرسانە بەردەوامە.

بەڵام شارەزایان گومانیان دەربڕی كە پاڵنەرەكانیان جیاوازە لەوەی كە لە نێوان ساڵانی 1996 بۆ 2001 ڕوویدا، كاتێك یەكەم ڕژێمی تاڵیبان ڕێگری لە خوێندنی كچان كرد.

بار وتی: هەمیشە دەیانگوت مەرجەكان لە ئێستادا باش نین، بەڵام دەزانن. لەو پێنج ساڵەدا، ئەو ساتەوەختە هەرگیز نەهات. بۆیە زۆر بە ڕوونی بۆ ژنان و كچان، ئەوە هەمیشە درۆ بوو، ئەمجارەش بەم شێوەیە هەست دەكرێت.

هەقەنی هەروەها لێپرسینەوەی لەسەر ڕەوشی مارك فرێریچس كرا، كە دێرین و بەڵێندەری ئەمریكییە كە لە كۆتایی مانگی ژانویەی 2020 لە كابول ڕفێندرابوو و پێدەچێت لەلایەن تۆڕی حەقانییەوە ڕابگیرێت.

گرتەیەكی ڤیدیۆیی بەڵگەی ژیان، كە دیارە لە تشرینی دووەمی 2021 وێنەگیراوە، لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا دەركەوت، كە تێیدا فرێریچس وتی: پێم خۆشە داوا لە سەركردایەتی ئیماراتی ئیسلامیی فغانستان بكەم، تكایە ئازادم بكەن، ئازادم بكەن بۆ ئەوەی یەكبگرمەوە. لەگەڵ خێزانەكەم.

حەقانی بە كەناڵی سی ئێن ئێنی ڕاگەیاند: ئەوەیە كە ئەوان پێیان وایە، كە لەگەڵ ئێمەیە... هیچ بەربەستێك لە لایەنی میرنشینەوە نییە بۆ ئازادكردنی، ئەگەر ئەمریكا مەرجەكانی ئیماراتی ئیسلامی قبوڵ بكات، دەكرێت پرسی ئازادكردنی لە چارەسەر بكرێت. ڕۆژێك.

ناوبراو زیادی كرد: سەبارەت بەو گریمانانەی كە لەوانەیە لەگەڵمان بێت، دەمەوێت بڵێم كە ئێمە بەشێكین لە ئیماراتی ئیسلامی، ئێمە پابەندین بە گوێڕایەڵی فەرمانەكانی ئەمیرول مومینین ڕێبەری مەزنی ئینقلابی ئیسلامی. هەوڵەكان لەسەر ئاستی حكومەت بەردەوامن، تیمێك بۆ دانوستان لەگەڵیان دیاری دەكرێت.

وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا كاتێك پەیوەندی پێوەكرا بۆ وەرگرتنی زانیاری، بە كەناڵی سی ئێن ئێنی راگەیاند: ئازادكردنی سەلامەت و دەستبەجێی مارك فرێریچس هاوڵاتی ئەمریكی و تێكۆشەری دێرین لە هێزی دەریایی زۆر پێویستە، ئێمە ئەوەمان بۆ بزووتنەوەی تاڵیبان ڕوون كردووەتەوە و داوامان لێكردوون دەستبەجێ لە هەموو گفتوگۆیەكدا ئازاد بكەن. لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا.

PUKmedia وەگێڕانی.. سابیری سەندیكا
سەرچاوە.. CNN