رۆژی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی

نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی 9/12 ی هەموو ساڵێكی وەك رۆژی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دیاری كردووە، بۆ ئەوەی ئەوانەی كە خواستی بەرەنگاربوونەوەی ئەو دیاردەیەیان هەیە تیایدا چالاكییەكانیان ئەنجامبدەن و پڕۆژەكانیان دەخەنەروو بۆ بنبڕكردنی گەندەڵی، ئەمڕۆ لەناوچەكە و عیراق و هەرێمی كوردستانیش زۆرتیرن قسەوباس لەوە بارەیەوە كراوە و دروشمی حكومەتەكەی ئێستاش چاكسازیی و روبەڕوبوونەوەی گەندەڵییە، كەواتە گەندەڵی یەكێكە لەو نەخۆشیانەی‌ كە دووچاری‌ زۆرێك لە وڵاتان، كۆمەڵگەكان دەبێت و كاریگەری‌ روخێنەری‌ لەسەر پێشكەوتنیان دەبێت، ئەم دیاردەیە تایبەت نییە بەوڵاتێكی‌ دیاریكراو، بەڵكو لەسەرجەم وڵاتان بەروونی‌ هەستی‌ پێدەكرێت.

 بەر لەوەی بچینە ناو چۆنیێتی بنبڕكردن یان كەمكردنەوەی گەندەڵی پێویستە پێناسەیەكی بكەین كە گەندەڵێ چییە و چۆن سەر هەڵدەدات لە كۆمەڵگادا، جا چ لەناو رێخراو، حكومەت یان هەر دەزگایەكی تر كە حكومی بێت یان نا حكومی.

گەندەڵی چیە؟
گەندەڵی لە فراوانترین پێناسەیدا بریتییە لە بەكارهێنانی دەسەڵات و سەروەت و پێگەی گشتی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی، جا ئەو بەرژەوەندییە تایبەتییە دەكرێت هی كەسێك، گروپێك، حزبێك، خێزانێك یان ناوچەیەك بێت، ئەمە ئەو پێناسە گشتیەیە كە زۆرترین لێكۆڵەر و دەزگای نێودەوڵەتی گرنگی وەكو بانكی نێودەوڵەتی و رێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتیش پەسندی دەكەن.

بە گشتی گەندەڵی دابەشكراوە بۆ دوو جۆر:

1-گەندەڵی بچووك، Petty Corruption :

ئەو جۆرەی گەندەڵییە كە كارمەندە كەمدەسەڵاتەكانی دەوڵەت ئەنجامی دەدەن بۆ نمونە وەرگرتنی بەرتیل لە بەرامبەر پێدانی پاسپۆرت، مۆڵەتی شوفێری، سڕینەوەی سزای هاتوچۆ، یان بەڕێكردنی هەر كاروبارێكی دەوڵەتی لە لایەن كارمەندێكەوە بۆ كەسێك لە بەرامبەر وەرگرتنی پاداشتێكی دارایی یان هەر جۆرە پاداشتێكی دیكە.

2-گەندەڵی سیاسی یان گەورە Grand or Political Corruption :
ئەمەیان گەندەڵی سیاسییە بە مانای سوود وەرگرتنی كارمەندە پلە باڵاكانی دەوڵەتە لە پۆست و پێگەی رەسمیان بۆ دەوڵەمەندكردنی خۆیان، حزبەكانیان، كەسوكاریان و ئەو كەسانەش كە خۆیان دەیانەوێت، بۆ نموونە بەرپرسێكی باڵای دەوڵەت پێگەی خۆی بەكاردەهێنێ بۆ دامەزراندنی كەسە نزیكەكانی خۆی، تەرخانكردنی داهات و سامانی گشتی بۆ پڕۆژەی تایبەتی خۆی یان هی حزب و كەسە نزیكەكانی خۆی و شێوەی دیكەی لەم جۆرە دەچێتە خانەی گەندەڵی سیاسی، یان ئەنجامدانی گرێبەستی نهێنی و شاردنەوە زانیارییەكان لەبارەی سامانی خۆی و چۆنێتی ژیان و گوزرانی خۆی و سپیكردنەوەی پارە.

جۆرەكانی گەندەڵی‌

1- گەندەڵی‌ ئیداری‌

2- گەندەڵی‌ سیاسی‌

3- گەندەڵی‌ دارایی‌

4- گەندەڵی‌ هزری‌

5- گەندەڵی‌ پەروەردەی‌

6- گەندەڵی‌ كۆمەڵایەتی‌

7- گەندەڵی‌ یاسایی‌

8- گەندەڵی‌ هەڵبژاردن


دیاردە زەقەكانی گەندەڵی :

1- بەرتیل : بەرتیل یا خاوە و یا دەمچەوركردن واتە وەرگرتنی پارە یا دیاری یان شت و دەستكەوتێكی تر بۆ جێبەجێكردنی.

كارێك كە كاربەدەست پەڵپ و بیانووی نابەجێ و ناڕەوا لە خاوەنی كار دەگرێت و لێی بەڕقدا دەچێت و كارەكەی رایی ناكات و دەستی دەستی پێدەكات، تا بەرتیلی نەداتێ كارەكەی بۆی جێبەجێ ناكات، كورد وتەنیش: بەرتیل بەرد نەرم دەكات، ئەمەش بە پێچەوانەی ئەرك و كارەكانی ئەستۆیەتی .

2- مەحسووبیەت (لایەنبازی): واتە جێبەجێكردنی كارێك بۆ بەرژەوەندیی كەسێك یا لایەنێك بێت، وەك سەر بە پارتێك ، عەشیرەتێك، بنەماڵەیەك، رێكخراوێك، … هتد ) بێ ئەوەی كە شایانی ئەوەبن.

3- بە زیاترزانین (لە پێشترزانین): واتە بەبێ رەوا، بە زیاتر زانینی لایەنێك لە لایەنێكی تر لە خزمەتكردن و لە جێبەجێكردندا، بۆ بەرژەوەندییەكی دیاری كراو.

4- واستە (تەشەبووستكردن): وەكو دامەزراندنی كەسێك لە پلەیەكی دیاری كراودا، بە هۆی خزمایەتی و ناسیاوییەوە، یا سەر بە پارتێك بێت، ئەگەرچی تواناشی نەبێت و شایستەی ئەو پایە و كارە نەبێت، ئەمەش دەستێوەردانە بۆ بەرژەوەندیی كەسێك یا كەسانێكی دیاری كراو و بێ گوێدانە مەرجو توانا و بنەما پێویستییەكانی دامەزراندن.

5- بە فێڕۆدان و دزی كردن لە دارایی گشتی: واتە گیرفان پڕكدن و دەسكەوتنی دارایی دەوڵەت بە ناڕەوا، بە هەوەسی خۆیان خەرجی دەكەن و پەخشان و تەخشان بە پارەی دەوڵەتەوە دەكەن، یان دەستبەسەر باشترین زەویی دەوڵەتدا دەگرن و بە كەمترین نرخ یا هەر بەبێ ئەوەی دینارێكیش بدەن داگیری دەكەن، ئەمەشیان هەر دزییە .

6- قورخكردن و دەستبەسەر پرۆژە و كۆمپانییەكانی بەرهەمهێنان كە بە ناوی خاوەندارێتی خۆیانەوە، یان كەسوكارییانەوە تۆماردەكرێن و بەڕێوەدەبرێن.

7-كەسی نەشیاو لە شوێنی شیاودا: واتە كەسانێك لووتكەی دەسەڵات و باڵاترین پلەی كارگێڕی و بەڕێوەبردنی ئیداری و سەربازییان دەدرێتی، كە زۆر نابەڵدن و لە توانیاندا نییە و نە لەئاستی ئەو پلە و پایەیەدان، نەشایستە و نەشیاوی ئەو پایە و ئەو شوێنە هەستیارانەن كورد وتەنی: لەولای هیچەوە لۆقە دەكەن، ئەمانەش یان بەهۆی بنەماڵەچێتی یا عەشیرەتگەری یا حیزبێنی، یا شوێنگرتنەوەی شوێنی باوك یا براوە، یا بە هۆی هاوبەرژەوەندییەوە، ئەو پایەو  دەسەڵاتانەیان وەرگرتوون، بە لای منەوە ( گەورەترین گەندەڵی، بوونی كەسی نەشیاوە لە شوێنی شیاودا) .

هۆیەكانی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی :

1- بڵاوبوونەوەی هەژاری و نەزانین و كەمزانین دەربارەی مافەكانی تاك، زاڵبوونی بەها چاولێكەرییەكان و پەیوەندیی خزمایەتی و رەچەڵەكی .

2- لەیەك جیانەكردنەوەی دەسەڵاتی نێوان هەرسێ دەسەڵاتەكانی (پەڕلەمان و حكوومەت و دەسەڵاتی قەزایی) لە نیزامی سیاسیدا، زاڵبوونی حكوومەت بەسەر دەسەڵاتی قەزاییدا، وا دەكا كە دەسەڵاتی قەزایی لاوازبێت و سەربەخۆیی و بێ لایەنیی خۆی لە دەست بدات و لەژێر فشاری حكومەتدا بڕیارەكانی دەربكات .

3- لاوازی و ناسەربەخۆیی و بێ دەسەڵاتی (دەزگاكانی چاودێاری) .

4-لە قۆناخەكانی گواستنەوەی دەسەڵات و گۆڕانكارییەكانی قۆناخی سیاسی و ئابووری كۆمەڵایەتیدا، هەلی گەندەڵی سیاسی زیاتر دەبێت، چنكە كەشوهەوایەكی باش بۆ دز و گەندەڵكاران دەڕەخسێنن، لاوازی دەزگاكانی چاودێری دەقۆزنەوە، كورد وتەنیش: دز بازاڕی شێواوی دەوێت.

5-لاوازی سەركردایەتی سیاسی لە روبەڕوبوونەوە و بەگژاچوونی گەندەڵی و نەگرتنەبەری رێوشوێنی پێویست، بۆ لێپێچینەوە و سزادانی گەندەڵكاران .

6- لاوازی دامەزراوە خزمەتگوزارییە گشتییەكان، لە خزمەتكردنی هاووڵاتیاندا .

7- دابەزینی مووچەی ئەوانەی لە كەرتی گشتیدا كاردەكەن، نزمبوونەوەی ئاستی بژێوی ژیان و گرانی و بەرزبوونەوەی نرخەكانی شتومەكەكانی بازاڕ، پاڵنەرن بۆ كاركەران بە دوای سەرچاوەی دارایی تردا بگەڕێن ئەگەر بە بەرتیل دانیشبێت .

8- نەبوونی دەستوورێكی نووسراوی كاركردن لە كەرتی گشتی و ئەهلی و تایبەتیدا، بۆ كاركردن و بۆ سزادانی فەرمانبەرانی سەرپێچیكەر، ئەم بۆشاییەش بواری بۆ گەندەڵی خۆش كردووە .

9- نەبوونی ئازادیی راگەیاندن و رێ نەدان بە خەڵكی و بە دامەزراوە مەدەنییەكان بۆ وەرگرتن و گەیشتن بە زانیاری و بە تۆمار و بە ئامارەكان، ئەمەش وای لێكردوون كە نەتوانن راستییەكان بزانن و نەتوانن چاودێریی كارەكانی وەزیرەكانی حكومەت و دامەزراوە گشتییەكان بكەن .

10-لاوازی و بێ دەسەڵاتی دامەزراوە مەدەنی و تایبەتییەكان یان هەر نەبوونیان  لە چاودێری كردن و بە دواداچوونی كارەكانی حكوومەتدا .

11- نەبوونی یاسا و دەستوورێكی نووسراو،  كەڕێ لە گەنەڵی بگرێت و سزای یاسایی سەرپێچیكارانی دیاری كردبێت .

12- هۆیە دەرەكییەكانی گەندەڵی، ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، كە پەیوەندیی بەرژەوەندی بازرگانی لەگەڵ كۆمپانییەكانی دەرەوەدا هەیە، بە بەكارهێنانی هۆی نایاسایی و بەرتیلدان لە لایەن ئەم كۆمپانییانەوە،  بۆ قورخكردنی هاوردە، یا بۆ فرۆشتنی كاڵای خراپ و بەسەرچوو لە وڵاتدا، یا زیان گەیاندن بە بەرهەمی خۆماڵی .

ئامارەكانی گەندەڵی لە كوردستان بۆ شەش مانگی یەكەمی 2021
رۆژی دوو شەممە 09-08-2021 حاكم ئەحمەد ئەنوەر، سەرۆكی دەستەی دەستپاكیی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا پوختەی كار و چالاكییەكانی 6 مانگی یەكەمی ئەمساڵی دەستەكەیانی لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە.

حاكم ئەحمەد ئەنوەر وتی: ئەمساڵ 45 كەیس دراونەتە فەرمانگەی یاسایی بۆ دەرخستنی راستییەكان، لەوانە 7یان بەڵگەی تێدابووە و رەوانەی دادگە كراون، 17یان وردبینیان بۆ دەكرێت، 21 كەیسەكەی دیكە بابەتی كارگێڕی بوون و پەیوەست نەبوون بە كارەكانی دەستەی دەستپاكی.

هەر سەبارەت بە داتاكانی 6 مانگی یەكەمی ئەمساڵ، سەرۆكی دەستەی دەستپاكی ئاماژەی بە دوا هەوڵەكاندا كە مەبەست لێیان وەكو حاكم ئەحمەد دەڵێت: ئەو كەیسانەیە كە دەستەی دەستپاكی لێكۆڵینەوە و وردبینیان تێدا دەكات، بەڵام هێشتا نەچوونەتە بەردەم دادوەری لێكۆڵینەوە، كە لە ئەمساڵدا 53 داوای هەواڵدەرییمان هەبووە، بە گشتی 277 داوا تۆماركراون، كە هی ساڵانی رابردووشی تێدایە.

سەبارەت بەو داوا سزاییانەشی كە لە ئەمساڵدا تۆماركراون، حاكم ئەحمەد ئەنوەر وتی: لەو 6 مانگەدا 158 داوای سزایی تۆماركراون كۆی گشتی داوا سزاییەكان لە هەرسێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك 445 داوا بووە، كۆی گشتی داوا هەواڵدەری و سزاییەكان، كە ئێستا دەستەی دەستپاكی لێكۆڵینەوەی تێدا دەكات، بە وتەی حاكم ئەحمەد 722 كەیسی گەندەڵییە.

حاكم ئەحمەد ئەنوەر ئاماژە بەوەش دەدات كە لە ئەمساڵدا 54 كەیسی گەندەڵی لەلایەن دادوەرانی لێكۆڵینەوەی دەستپاكی لە پارێزگاكانەوە بۆ دادگاكان رەوانەكراون، چاوەڕوان دەكرێت لەلایەن دادگاكانەوە بڕیاری كۆتایی لەبارەوە بدەن، ئەمساڵ لەو 6 مانگەدا تەنیا 5 كەیس لە دادگاكان یەكلایی بوونەتەوە، لە كاتێكدا 54 كەیس رەوانەی دادگاكان كراون.

ستراتیجییەتی رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی كوردستان چۆنە؟

 ئەنجوومەنی وەزیران لەسەر پێشنیازی دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان پرۆژەی ستراتیجیی نیشتمانیی روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی لە ساڵی 2021 بۆ ساڵی 2025  ئامادەكرابوو پەسەندكرا، ئەو ستراتیجییەتە بریتییە لە: پلانێكی گشتگیری دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان لە پێناو ئەوەی حكومڕانی بەشێوەیەكی كاراتر و شەفافتر بۆ خزمەتی بەرژەوەندی گشتی بەڕێوەبچێت.

ئەحمەد ئەنوەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا   وتی: سێكتەرەكانی ئەم ستراتیجییەتە لەسەر هەرچوار بنەمای شیكاری، كورتكردنەوەی خاڵە بەهێزەكان و خاڵە لاوازەكان، هەڕەشەكان و دەرفەتەكان هەڵسەنگاندنیان بۆ كراوە و دواتر لەسەر ئەو بنەمایانە ئامانجەكان نووسراونەتەوە و پاشان راستەوخۆ لەدوای هەر سێكتەر و بوارێكدا بەرنامەی جێبەجێكردن خراوەتەڕوو، داتاكانی ناو ستراتیجییەتەكە لە ساڵی 2017 تاوەكو 2021 وەرگیراوە و داتاكان جۆرایەتین لە شێوەی دیمانە و فۆكس گرووپ كۆكراونەتەوە، واتە هەموو دامەزراوەكان بەشداربوون لەوەی كە هەڵسەنگاندن بۆ دامەزراوەكانی خۆیان بكەن و خاڵە لاواز و بەهێزەكان دیاریی بكەن، هەروەها پێشنیازی خۆیان بۆ بەرەوپێشبردنی دامەزراوەكانیان خستووەتەڕوو.

سەرۆكی دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان، ئەحمەد ئەنوەر دەربارەی شێوازی كاركردنی ستراتیجییەتەكە رایگەیاند: ئەم ستراتیجییەتە بەسەر سێ سێكتەر و پاشكۆیەكدا دابەشبووە، لە سێكتەری یەكەمدا دامەزراە رەسمییەكان هەڵسەنگاندنیان بۆ كراوە كە بریتین لە: پەرلەمان، دەسەڵاتی جێبەجێكردن كە سەرۆكایەتی هەرێم و سەرۆكایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە، پاشان دەسەڵاتی دادوەریی و دامەزراوە سەربەخۆكان كە دیوانی چاودێری دارایی و دەستەی دەستپاكی و دەستەی مافی مرۆڤ و كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و راپرسی لەخۆدەگرێت، سێكتەری دووەم تایبەتكراوە بە پارتە سیاسییەكان و كۆمەڵگای مەدەنی و میدیا، سێكتەری سێیەم تایبەتكراوە بە كەرتی تایبەت و لە كۆتایی ستراتیجییەتەكەدا، پاشكۆیەك بۆ میكانیزمی چاودێریكردن و بەدواداچوونی جێبەجێكردن و هەڵسەنگاندنی كاری ستراتیجییەتەكە تەرخانكراوە.

ئەحمەد ئەنوەر دەربارەی ئامانجەكانی پشت ستراتیجییەتەكە وتی: ئەم ستراتیجییەتە بۆ ئەم ئامانجانە نووسراوەتەوە، گەشەپێدانی دەستپاكی و لێپرسینەوە و شەفافییەت لە هەموو دامودەزگاكان گشتی و تایبەتەكان لە هەرێمی كوردستان و بەرزكردنەوەی متمانەی هاووڵاتی پێیان، برەودان بە كەلتووری هۆشیاری و روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی لەسەر ئاستی پەروەردەیی و دامودەزگایی، جێگیركردنی ستانداردە نێودەوڵەتییەكان و حكومڕانیەتی شەفاف و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لە چوارچێوەی یاسایی و جێبەجێكردن و دادوەریدا، دروستكردنی هاوپەیمانێتییەكی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لەنێوان دامەزراوە جۆراوجۆرەكان بەمەبەستی چاودێرییكردنی ئەدای دامەزراوەكان و پاڵپشتیكردن لە جێبەجێكردنی ئەم ستراتیجییەتە، خێرا كردنی پرسەكانی لێپرسینەوە و یەكلاكردنەوەی كەیسەكانی گەندەڵی لەرێگای كارایی دامەزراوەكانی دادوەریی و نەهێشتنی پارێزبەندی یاسایی و سیاسی ناپێویست.

سەرۆكی دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان راشیگەیاند: ئەم ستراتیجییەتە جارێكی دیكە بەشێوەی یاسایی دەنوسرێتەوە و دادەڕێژرێتەوە و پاش پەسەندكردنی لە ئەنجوومەنی وەزیران و بڵاوكردنەوەی لە رۆژنامەی وەقائیقی كوردستان پاش مانگێك دەچێتە بواری جێبەجێكردن و ئێمە بەهاوكاری دامەزراوە رەسمییەكان میكانیزمێك دادەنێین كە چۆن چاودێریی جێبەجێكردنی بكەین، پێشمان وایە پەسەندكردنی ئەو ستراتیجییەتە هەنگاوێكی باشە بۆئەوەی كە هەرێمی كوردستان خاوەن پلانێكی كاری روون و ئاشكرابێت بۆ چوار ساڵی داهاتوو، بۆئەوەی هەردامەزراوە و هەر دەسەڵاتە لە سنووری خۆیدا هەڵسەنگاندن بۆ كارەكانی خۆی دەكات و پێشنیاز بۆ باشتركردنی كارەكانی خۆی دەكات، واتە پرۆسەی چاكسازی ریشەیی لە دامەزراوە رەسمییەكان بە ئاڕاستەیەكی باش دەڕوات و دەچێتەپێش.

ئەحمەد ئەنوەر وتیشی: پاش پەسەندكردنی ئەو ستراتیجییەتە، دەتوانین لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و لە ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان و نەتەوە یەكگرتووەكان پاڵپشتییەكی باش بەدەستبهێنین بۆئەوەی هاوكارمان بن لەجێبەجێكردنی ئەو ستراتیجییەتە، بەهاوكاریكردنمان لەرووی پسپۆری شارەزا و ئەزموونیان لە روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی و هەندێكجارێش هاوكاری دارایی.

PUKmedia ئامادەكردنی.. كاوان ئەحمەدحەمە ساڵح هەڵەبجەیی