riklam

ناوەندی رێکخراوەکانی ڕاپەڕین و دیالۆگی ڕۆشنگەری

بیروڕا 03:07 PM - 2022-06-25

بەهەمو پێوەرەکان دەوڵەت و کۆمەڵگای مەدەنی و هاوچەرخ لە منداڵدانی پڕۆسەی دیالۆگی ڕۆشنگەریدا لە دایک دەبێت، ئەگەر خوێندنەوەیەکی بابەتیانە بۆ بزوتنەوە ئابوریە سیاسیە کۆمەڵایەتیەکان بکەین، لە روی شوێن و مێژوییەوە، دەبێ بگەڕێینەوە بۆ یۆنان و ئینجا ڕۆمانیا، بەر لە مێژوی ئەو دوو وڵاتەی پێشەنگی کۆمەڵگاکان سەدان سیستمی ئابوریی و سیاسی و کۆمەڵایەتیش تاقیکراونەتەوە، هەرچەند هەندێک سەرچاوە باس لە هیندوستانیش دەکەن کە لەو بوارەدا ڕۆڵی هەبوبێت. بەڵام هیچ کام لەو سیستمانە جگە لە پارێزبەندی بەرژەوەندی چینە باڵا کۆمەڵایەتیەکان شتێکی تر لە بەر چاو نەگیراوە.

بەهۆی نەبونی هیچ خوێندنەوەیەک بۆ چینی خوارەوەی کۆمەڵگاو گوێ نەگرتن و نەبونی هیچ جۆرێک لە گفتوگۆ و دانوستاندنێک لە نێوانیانداو سەپاندنی ئیرادەی کەمینەیەکی کەم لە خەڵک، بەسەر زۆرینەی هەرە زۆری بەشەکەی ترد سەپێندراوە، ئەوەش وای دەکرد بەردەوام نا ئارامی ئابوری و سیاسی لە لە هەڵچون و دابەزیندا بێت، لە سیستمی ئابوری و یاسایی یۆناندا کار گەیشتە ئەوەی لە هەر هەژدە کەس حەڤدەیان بەکۆیلە کرابون و تەنانەت وەک مرۆڤیش مامەڵەیان لە گەڵدا نەدەکرا.

دیارە بەپێی تویژینەوەکان هەڵکەوتەی جوگرافی و کەش و هەوا ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینن لە کرانەوەو گۆڕانکاریە سیاسیەکاندا، هەڵکەوتەی جوگرافیای یۆنانیش لەو ژینگە لە بارانەی کە هەمو ئامادەییەکی ئەم گۆڕانکاریانەی تێدا بەدی دەکرێت، هەندێک ناوچەی شاخاوی و لوتکەی بەرزو دۆڵ و دارستانی چڕ، هەندێک ناوچەش تەخت و دەشت و خاکێکی بەپیت و پڕ بەرهەم، بەڵام بەگشتی وڵاتێکی سەر دەریاو بەئاو دەورە دراوە، هەڵکەوتە جوگرافیەکەی بەجۆرێکە کە دورترین خاڵی لە دەریاوە لە چل میل تێپەڕ ناکات، ئەوەش وایکردوە بەگشتی ژیان لەو ژینگەیەدا زۆر تاقەت پڕوکێن نەبێت.

بەپێی ئەو توێژینەوانەی من خویندونمەوە کۆمەڵگای یۆنانی و بگرە بەهۆی ئاسانی دەستکەوتنی بژێوی ژیان و ‌ئاسودەیی مێشک، کاتێکی زۆریان بۆ بیرکردنەوە تەرخان کردوە، زۆرترین پرسیار لای خەڵکی یۆنان لە بوارە سروشتی و زانستیەکانەوە دروست بووە، هەمو ئەو پرسیارانەش پێویسیان بەوەڵامدانەوەیەکی زانستیانە هەبوە، ئەم بیرکردنەوانەو دوا جار پێویستی وەڵامەکان، چەندین بیرمەندو فەیلەسوفی لە بوارە جیایاکاندا بەرهەم هێناوە، بەتایبەت لە بواری پەروەردەی زانستیانەی کۆمەڵایەتی و سیاسیەوە.

ئەم بیرمەندو فەیلەسوفانە بون بەهەوێنی گۆڕان و بازنەی پەیوەستکردنی تاکەکان بەیەکەوەو دوا جار دروستکردنی ڕایەڵەیەکی کۆمەڵایەتی نوێی جیاواز لە کۆمەڵگەی کلاسیکی سروشتی، ئەم ڕایەڵە کۆمەڵایەتیەو تێکەڵاویە پێیویسی بەوە کرد بەیەکەوە کۆ ببنەوەو گفتوگۆ بکەن و ئاڵوگۆڕی بیرو ڕا بکەن، دوای دەرکەوتنی ئەو فەیلەسوفانە چەندین قوتابخانەو ڕێبازی جیاوازی فەلسەفی پەروەردەیی کۆمەڵایەتی و دروستکردنی تاکی پیشەیی و پسپۆڕ لە بوارە جیاجیاکاندا، لەوانە ڕێبازی فیساگۆڕی بو.

توێژینەوەکان باس لەوە دەکەن کە خەڵکی یۆنان زۆر ئاڵودەی خۆشگوزەرانی و ژیانی هاوسەرگیری و بەرژەوەندی تایبەت نەبوون بەقەدەر ئەوەی کە بەرژەوەندی گشتیان لە بەرچاو گرتووە، ئەم بەرژەوەندی گشتیەش خۆی لە پەیکەرو دامەزراوەی دەوڵەتدا بەرجەستە دەکرد کە ئەو کاتە پێیان گوتووە (Koinon)، ڕۆمانیەکانیش بەو بەرژەوەندی گشتیەیان گوتوە ( puplica).
لەم کێڵگە فەلسەفیەدا دەوڵەتی مەدەنی ڕیشە دادێڵێت و دەوڵەتیش دەستدەکات بەدروستکردی ستەیج و کۆڕبەندو کۆبونەوەو گفتوگۆی فکری و سیاسی دەبنە بنەمای فەرهەنگی یونانی، شەپۆلەکانی ئەم فەرهەنگە دوای پەرەسەندن لە ڕێگای ئیمپراتۆریەتی ئەسکەندەرەوە لە چوارچێوە لۆکاڵیەکەیەوە دەردەچێت و ڕو لە خۆرهەڵاتی یۆنان دەکات و بەشێوەیەکی زۆر خێرا بڵاو دەبێتەوە، بەڵام دوای چەندین سەدەو سەرهەڵدانی ئایدیای ئەو کاتەی دورگەی عەرەبی، ئەم فەلسەفەو فەیلەسوفانەی سەردەم دژایەتی دەکرێن و پەلامار دەدرێن، لە سەر بنەمای بەرژەوەندی خۆیان بابەتە ئەدەبی و فەلسەفیەکانی بەرهەمی ئەو فەیلەسوفانەیان کۆ دەکردنەوەو دەیانکردن بە بەگوتاری سیاسی و لە سەر مینبەرەکان بەگوێی خەڵکیاندا دەچرپاندن، بەڵام ڕێگایان بەخەڵک نەدەدا نەپرسارێک بوڕوژێنن و نەبۆچونێک بگەیەیەنن.
سەرەنجام شەپۆلە فەلسەفیەکە ڕوی لە ئۆروپا کردو دیالۆگ و پەروەردەو دروستکردنی تاکی داهێنەر بون بون بەمەعریفەو بەزانستی کۆمەڵایەتی و ئەوەی ئێستا دەیبینین لە ڕۆشنگەری و پیشەسازی و تەکنولۆجیاو زانستە جیاوازەکانی خۆرئاوا بەرهەمی ئەو شەپولە فەلسەفیە بوون کە ئێمەی خۆرهەڵاتی ڕەتمان کردنەوە.

جولەکەکان لە دوای سەرکەوتنی شۆڕشی مەزنی فەڕەنسا، کە ئەو شۆڕشەش دەرهاویشتەی ئەو شەپۆلە فەلسەفیە بوو، بەتایبەت لە سەردەمی ناپلیۆندا، جولانەوەیەکی بەهێزی ڕۆشنگەریان دەست پێکردو ئاکامی ئەو بزوتنەوە ڕۆشنگەریەش هۆشاری سیاسی و دوا جار کۆنگرەی جولەکەی ساڵی ١٨٩٨ ی بەرهەم هێناو بۆ یەکەم جار لە مێژوی جولەکەدا ڕێکخراوێکی سیاسی ناسیۆنالیستی لێکەوتەوەو دوای پەنجا ساڵ ئەو ڕێکخراوە سیاسیە توانی بەئامانج بگات و بەو هەموو دژایەتیکردنەی دنیای عەرەبی و ئیسلامی سیاسیەش توانیان لە ناو دڵێ جیهانی ئیسلامی سیاسیدا دەوڵەتێکی بەهێزی هاوچەخی بەچەکی ناووکیشەوە دروست بکەن، حەفتا ساڵی ڕێکە ئیسلامی سیاسی بارگاوی بەهزری توندڕەوی ئاینیەوە شەڕی ئەو دەوڵەتەی بنیاتنراو لە سەر بنەمای فەلسەفی و ڕۆشنگەری دەکەن، سەرەڕای نا بەرامبەرییش لە ڕوی ژمارەییەوە، ڕۆژ بەڕۆژ ئەو دەوڵەتە لە پەرەسەندندایە، شایانی باسە لە هەمو خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەوڵەتی ئیسرا‌ئیل تاکە دەوڵەتە لە سەر بنچینەیەکی فەلسەفی مەدەنیانەی دێمۆکراسی بنیات نرابێت، هەر ئەوەش وایکردووە ببێتە بەهێزترین دەوڵەتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.

لە ژێر ڕۆشنایی و کاریگەڕی هەمو ئەو پەرە سەندنە سیاسی و زانستیانە کە سەرچاوەیان لە رۆشنبیری و دیالۆگی ڕۆشنگەریەوە گرتوە، ناوەندی رێکخراوە دێمۆکراتیەکانی ڕاپەڕین-ی یەکێتی نیشتمانی کوردستان زیاتر لە شەش ساڵە سەرەڕای کارە حیزبی و ڕیکخراوەییەکانیش، لە سۆنگەی هۆشیاربونەوەو هەستکردن بەگرنگی قۆناغەکەو ئەو گۆڕانکاریانەی جیهان بەگشتی و گۆڕانە چاوەڕوانکراوانەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی، وەک ئەرکێکی نیشتمانی و پێشکەوتنخواز شانی داوەتە بەر ئەم پڕۆسەی ڕۆشنگەریەو جگە لە بارودۆخە تایبەتیەکان بەردەوام حەفتانەو لە ڕۆژانی شەممەدا سیمینارو دیالۆگی رۆشنگەری لە سەر بابەتە جیاجیاکانی فەلسەفی، سیاسی، ئابوری، مێژویی، پەروەردەیی و...هتد، ئەنجام دەدات، ئەوە جگە لە دیداری تایبەت و کردنەوەی خولی پەرەپێدان و پەروەردەیی فکری لە بۆنە جیاجیاکانی نیشتمانی و حیزبیدا، هەروەها ناساندنی کتێبی بەسودو بەخشینی کتێب بێ بەرامبەر بەبەشدار بوانی دیالۆگەکان، تا ئێستا ١٢١ دیالۆگی لە کتێبخانەی ناوەند پێشکەش کروە، هەر چەند دەبوایە ئەم جۆرە دیالۆگە ڕۆشنگەریانە لە دوای ڕاپەڕینەوە لە لایەن هەمو حیزب و رەوت و ڕێکخراوە مەدەنیەکانیشەوە لە سەرتاپای کودستاندا پێشکەش بکرابان و لاوان و خوێندکاران و بگرە تاک بەتاکی کۆمەڵی کوردستانی بەهەستێکی نەتەوەیی و نیشتمانی لە سەر بنەما زانستی و هاوچەرخیەکاندا هۆشیاریان پێ بدرابایەو پەروەردە بکرابان، چونکە دوا جار تەنها هۆشیاری تاک و سەرخانی کۆمەڵایەتیە دەبێتە بەردی بناغەی پەیکەری دەوڵەت و ئنجا ژێرخانی ئابوری و پڕۆژەی ئاوەدانکاری، ئەگەر سەرخانی کۆمەڵگە پێشکەوتوو نەبوو هۆشیاری کۆمەڵایەتی هاوچەرخ نەبو، پایەی چەتری نیشتمان لە پۆڵاش بێت زوو هەرەس دەهێنێت.

ئاشکرایە چالاکیە ڕۆشنگەریەکانی ناوەندی ڕێکخراوە دێمۆکراتیەکانی ڕاپەڕین، بێ کاریگەر نەبوەو هەندێک لە ئۆرگانەکانی تریش چ لە سەر ئاستی ناو خۆی دەڤەری ڕاپەڕین یان دەرەوەی ئەم دەڤەرەش، خۆشبەختانە کەوتونەتە ژێر کاریگەری ئەم ڕەوتە ڕۆشنگەریەوەو ئەوانیش درکیان بەگرنگی پڕۆسەی ڕۆشنگەری و بەرەپێدانی فکری کردووەو بەهەمان شێوەو لە سەر هەمان دێزاین و بەهەمان خشتەو لە هەمان ڕۆژدا ئەگەر بەهەمان مەبەستیش نەبێت شانیان داوەتە بەر ئەم پڕۆسە پیرۆزەوە، دوا جار هەمومان لە ئامانجدا بەیەک دەگەین کە ئەویش پەرەپێدانی فەلسەفەو بەرەوپێش بردنی سیاسەتی یەکێتی نیشتمانی کودستانە، هیوادارم ئەو ئۆرگانانەش بەردەوام بن و شەکەت نەبن و ئۆرگانەکانی تریش هەمان ڕێباز بگرنەبەر.

چونکە گەورەترین سەروەتی نیشتمانی تاکی هۆشیاری داهێنەرو بنیات نەرە، ماوتسی تۆنگ پێش دەستپێکردنی شۆڕشی سیاسی و چەکداری، شۆڕشی ڕۆشنگەری ئەنجامدا، پێش ئەو شۆڕشە ڕۆشنگەریە داگیرکەری بەریتانی لە ڕێگای بازرکانیکردن بەمادە هۆشبەرەکانەوە گەنجەکانی ئەو وڵاتەی بەو مادانە ئاڵودە کردبون و دەیناڵاندو لە سەر شۆستەو شەقامی شارەکاندا بەسەر یەکدا پاڵیاندەدایەوە، ئیسرائیل و چین دوو نمونەی زیندوی بەرهەمی بزوتنەوەو شۆڕشی ڕۆشنگەرین، ئێمەی کورد دەبوایە لە سەرەتای سەدەی ڕابردوەوە ڕێبازی ئێستای ناوەندی ڕاپەڕین-مان گرتبوایە، بۆ ئەوەی ئێستا لە ژێر هەژمونی هۆزگەرایی ڕزگارمان ببوایە، هەرچەندە د. ئەحمد داود ئۆغڵۆی ئەندازیاری داڕێژەری پێشوی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا دەڵێ: تاڵەبانی لە سەر بنەمای گوتاری ڕۆشنیری و شۆڕشێگێڕی دەستی بەشۆڕش کردوەو بەجۆرێکی تریش باسی لە کەسانی تری کورد کردوە.

هەمومان دەزانین لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی رابردودا ی ن ک حزبێکی نیشتمانی پێشکەوتنخوازی هاوچەرخ و لە ناو خۆیدا وەک حزبێکی کۆنگرەیی فرە مینبەرو دژی تیرە گەری بوەو کورەی کوژاوەی خەباتی جۆشدایەوە، ناوەندو کادرەکانی پەوەردەی ئەم فەلسەفە سیاسیەن و هەر لە سەر ئەو رێبازەش بڕەو بەچالاکیە فکری و سیاسەکانییان دەدەن، دوا جار بەسوپاسەوە پێویستە ڕۆڵی زانکۆی ڕاپەڕینیش بەسەرۆک و پڕۆفیسۆرو زۆربەی مامۆستا بەرێزەکانی ئەم زانکۆیە بەرز بنرخێنین، کە زیاد لە پێویست پشتیوانی مەعنەویمان بوون و بەبابەتی جۆراو جۆرو بەپێی تایبەتمەندیەکانیان لە دیالۆگەکاندا لەگاڵمان بەشدار بوون، هیوادارم لەمەو دواش بەم هاوکاری و بەشداریەیان لە گەڵمان بەردەوام بن، ناوەندیش ئەو پڕۆسەیەی بەلاوە بووە بەپڕەنسیپێکی نەگۆڕو لە سەر ئەم ڕێبازە بەردەوام دەبێت و لە هەوڵدایە پەرەی زیاترو گەشەی باشتریشی پێ بدات.


ن: قادر حسین/ کارگێڕی ناوەندی ڕێکخراوە دیموکراتیەکانی ڕاپەڕین


زۆرترین خوێنراو

هەواڵەکان دەنێرین بۆ مۆبایلەکانتان

ئەپڵیکەیشنی

app دابەزێنە

Play store app store app
The News In Your Pocket