پاشەكشەی (بەهاری عەرەبی) ‌و..

مه‌لا به‌ختیار

پاشەكشەی (بەهاری عەرەبی) ‌و..
ئایندەی دیموكراسی (لە راپرسییەكدا)

خەریكە چوار ساڵا بەسەر راپەڕینی ناونراو بە (بەهاری عەرەبی) تێدەپەڕێنین. لەم ماوەیەدا، جگە لە تونس، باقی وڵاتانی عەرەبی، گیرۆدەی كێشە ناوخۆیی‌و تەنگوچەڵەمە ئابوری‌و دۆخی سیاسی دەوروبەریانن. كوردستان كە لەناو وڵاتانی عەرەبیدا، جیاواز لەو راپەڕینانە، ئاقاری سیاسی خۆی گرتبووەبەر، بەرە بەرە خەریكە، باشتر لەوان، هەلومەرجەكە بۆ سەركەوتن‌و پێشكەوتن، لە بەشەكانی كوردستان، دەقۆزێتەوە.

بۆئەوەی بتوانین ئەم راستییانە رونكەینەوە، دوا راپرسی متمانەپێكراو، لەناو لاوانی وڵاتانی عەرەبی‌و باكوری ئەفەریقیا، كە راستیگەلی زۆرمان بۆ دەردەخەن، ئاماژە پێدەكەین. پوختەكەی ئەمەی خوارەوەیە:
كۆمپانیای (بیرسون- مارستیلر) لەرێگای ئاژانسی تەرخانی توێژینەوەی جیهانیی (بین شوین ئیند بیرلاند) لەماوەی (20ی كانونی دووەم بۆ 12ی شوبات)ی 2015، لەناو 3500 لاوی  لەتەمەنی (18 بۆ 24) ساڵیی لە 16 وڵاتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقیا (بەحرەین، كوەیت، عەممان، قەتەر، سعودیە، ئیمارات) هەروەها (جەزائیر، میسر، عێراق، ئوردن، لوبنان، لیبیا، مەغریب، فەلەستین، تونس‌و یەمەن) ئەنجامداوە. ئەوەی مایەی دڵخۆشییە، وەكو بیروباوەڕ (92%)ی لاوانی راپرسیپێكراو، باوەڕیان بە ژیان لەسایەی وڵاتی دیموكراتی هەبووە. بەڵام بەهۆی سەرهەڵدانی داعش‌و كێشمەكێشەكانی وڵاتانی عەرەبییەوە، ئاڵۆزیی‌و بیرورای جیاواز لەناویاندا هەبووە. (39%)یان پێیانوایە بەهاری عەرەبی لە بەدیهێنانی دیموكراسی سەرناكەوێت. (36%)یان باوەڕیان بە سەركەوتنی راپەڕینی بەهاری عەرەبی هەر ماوە. (25%)یشیان دوودڵا بوون لە سەركەوتن‌و سەرنەكەوتن. كەچی لەساڵی (2012)دا (72%) ئومێدیان بەسەركەوتن زۆرتر بووە. لەساڵی (2013)دا (73%) ئومێدیان بەسەركەوتن هەبووە، بەڵام ساڵی (2015) تەنها (36%) ئومێدیان ماوە.
دوای سەرهەڵدانی داعش، پەژارەیەكی زۆر وڵاتانی عەرەبی داگرتووە، بۆ نمونە (73%) پێیانوایە هێزە سەلەفییە توندڕەوەكان لە تەواوی ناوچەكەدا بڵاودەبنەوە. (47%)یشیان پێیانوایە حكومەتەكان دەتوانن كۆتایی بە كێشەی سەلەفیەتی توندڕەو بێنن.
سەبارەت بە ئاڵوگۆڕەكان‌و زهنیەتی خەڵك‌و تێگەیشتنیان لە دیاردە تازەكان، لەناو ئەو وڵاتانەدا، (47%)یان پێیانوایە زمانی عەرەبی خەریكە بەهای جارانی لەدەستدەدات. تەنها (34%)یان دژی ئەو بۆچونە بوون. ئەوەی مایەی سەرنج بووە 36%ی لاوانی وڵاتانی عەرەبی، ئینگلیزی بەكاردەهێنن. بەڵام لە وڵاتانی هاوكاری عەرەبی كەنداودا (56%) زمانی ئینگلیزی بەكاردەهێنن.
كە پرسیاریان لێكراوە ئارەزوویان لە چ وڵاتێكە كە ژیانی تێدا بەرنە سەر؟ زۆرینەیان بەسەر 20 وڵاتدا، لەوانە (ئەمریكاو ئەڵمانیاو كەنەدا) میرنشینە یەكگرتوەكانی عەرەبییان پەسەندكردووە. بەهەمان شێوە كاتێك پرسیاریان لێكردوون كە پێتانخۆشە وڵاتەكانتان چاو لە كام وڵات بۆ پێشكەوتن‌و گەشەكردن بكات؟ دیسان میرنشینە یەكگرتوەكانی عەرەب (22%)ی متمانەی وەرگرتووە، ئەمریكا (15%)، ئەڵمانیا (11%)، كەنەداو فەرەنساو توركیا (8%). هۆی پەسەندكردنی ئیمارات بەمشێوەیە چییە؟ وەڵامەكەی رۆشنە، ئەویش لەبەرئەوەی ئایین بۆ تاكە، ژیان‌و تەكنەلۆژیاو بازاڕێكی ئازادو بێ‌ ستەمی ئایینی‌و سیاسی كراوەیان دابینكردووە. كە ئایین‌و مەزهەب‌و عەقیدە، بوو بە مافی تاك، ئەوكاتە كۆسپە ئایدیۆلۆژی‌و ململانێی دەسەڵاتخوازییەكەی، لەبەردەم ئازادی عەقیدەدا، نامێنێت.
ئێستا خشتەی راپرسییەكە، تارادەیەكی دیار، دیارە. ئەوەی مایەی لەدەستدانی رێژەی زۆری متمانەكەیە، سەرهەڵدانی داعش‌و زاڵبونی بیری سەلەفییەت‌و ئیسلامگەرایە. هەربۆیە (92%) داوای ژیان لەسایەی وڵاتی دیموكراتیدا، دەكەن.

ئەم دۆخە سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئایینی‌و مەزهەبییە، لەسەرەتای سەرهەڵدانی راپەڕینەكانەوە، سەرەنجامێكی چاوەڕوانكراو بوو. سەبارەت بەوانەی مێژووی ناكۆكیی‌و ململانێ‌ بنچینەییەكانی نێوان هێزە دیموكرات‌و ئایین‌و مەزهەبەكان شارەزان. بەڵام بۆ ئەوانەی مێژوو ناخوێننەوە، ئەشیانەوێ‌ حكومدانەكانیان مێژوویی بێت، ئەوكاتەو ئێستاش، دوو هەڵە لە بۆچونەكانیان هەبوو:
- یەكەمیان پێیانوابوو ئیسلامییەكان لە چارەكە سەدەیەك هەتا نیو سەدە دەسەڵات دەگرنەدەست. بۆچونی
- دووەمیش ئەوەبوو كە حكومەتەكان دەتوانن زاڵبن بەسەر ئەم دۆخەدا.
بۆچونی یەكەمیان كورتی هێنا، بۆچونی دووەمیشیان سەری كرد. دەركەوت، كاتێك ناكۆكیەكان پەنگ دەخۆن‌و دەگەنە دوڕیانی مێژوویی چارەنوسساز‌و سەرەنجام راپەڕین بەرپا دەبێت، راپەڕینەكەش بەردەوام بێت، حكومەتەكان چەند بەهێزیش بن، ناتوانن ئیرادەی گەلان سەركوت بكەن. لەپاڵا ئەم راستییەشدا ئەو راستییەش دەركەوت، كە لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا، دووبارەكردنەوەی ئەزمونە ئیسلامی‌و مەزهەبیەكانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، ئەگەرچی ئیخوان موسلیمین یان هەر هێزێكی تری سەلەفی، بەهێزیش بووبن، بەڵام لەسەردەمی جیهانگیری‌و شەپۆلەكانی ئاڵوگۆڕی جیهانیدا، بەختی سەركەوتنیان لاوازە. میسر، كە لانكی ئیخوانەكان بوو، باشترین بەڵگەیە. ئەوا حوسیەكانی یەمەنیش، دوچاری چارەنوسێكی نەزانراو بوون. لە لیبیاشدا، سەرەنجام، توشی شكست دەبن.
راستە، لە رۆژهەڵاتی ناوەراست‌و باكوری ئەفریقیادا، خەباتی دیموكراسی‌و رۆشنگەری، دواكەوت. بەڵام مێژوو قەرزی خۆی لای هیچ كۆمەڵێك ناهێڵێتەوە. گەرچی هێشتا رەهەندی رووداوەكان جێگەی مەترسین، بەڵام ئاسۆی سەركەوتنی ستراتیژی دیموكراسی، سەرەڕای هەمو كوشت‌و كوشتارو قوربانییەكان، ئێستا لە سەدەی رابوردوو ساماڵترە.
دیموكراسی سیاسی- كۆمەڵایەتی، بەبێ‌ هەژانی كۆمەڵا‌و راچڵەكاندنی بنەما ئایینی‌و مەزهەبییەكان، مەحاڵە سەركەوتن بەدەستبهێنێت. ئەوانەی چارەنوسی دیموكراسی، دەبەستنەوە بە سیاسەتی خۆپارێزیی كۆمەڵایەتی، ئەمانە هەلی سەركەوتنی دیموكراسی، هەڵدەدێرن‌و دەرەتانی سەركەوتنی ئیسلامگەراو كۆنەپارێزەكان، باشتر دەرەخسێنن.
سەراپا سەدەی بیستەم، درۆ لەگەڵا دیموكراسی كرا. سەدەیەكی تەواو بەناوی دیموكراسی‌و ئازادی‌و رۆشنگەرییەوە، رای گشتی چەواشە كرا. سەدەیەكی رەبەق، دوژمنە كۆمەڵایەتیەكانی دیموكراسی، لەسایەی هەڵەی هێزە دیموكراتەكان، خۆیان مەڵاسدابوو، بۆئەوەی هیچ هەلێك بۆ هەڵكوتانە سەر رێڕەوی دیموكراسی، لەدەستنەدەن. هەتا ئێستاش ئەم راستییە‌و ئەم هاوكێشەیە، زەق‌و رەق لەبەرچاودا دیارە. بەڵام بەداخەوە، دوای 4 ساڵا لە قوربانیدان، لە وێرانكردنی وڵاتان، لە كوشتنی سەدان هەزار بێتاوان، لە سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستی كۆمەڵكوژی جیاواز جیاواز، هێشتا هێزە دیموكراتەكان، وەكو پێویست رانەچڵەكیون‌و لەئاست كاردانەوەی كۆنەپەرستی‌و هاتوهاواری پارێزەرانی ئەندێشەی سەدەكانی ناوەراست، جار جارە پاشەكشە دەكەن. بەڵكو دیموكراس‌و سیكوریست‌و رۆشنگەرە راستەقینەكانیش دەخەنە ژێر گیروگاز، بەبێ‌ ئەوەی بیر لەوە بكەنەوە، لەسەروبەندی دوڕیانی دیموكراسی‌و دوژمنانی دیموكراسیدا، رۆژگاری ململانێ دەژمێرین.
ئەو هێزانەی لە خەباتی رزگاری لە داگیركەرە فاشیەكان نەترسان، ئۆباڵی ئەستۆیان قورستر دەكەن، بۆ سەرخستنی بنەما كۆمەڵایەتی‌و ئازادییەكانی ئەقڵی دیموكراسی، لە دەمڕاستەكانی ئەندێشەی سەدەكانی ناوەڕاست، كە زۆربەیان لە زەمانی فاشییەكاندا، دەستی ترسنۆكیان بەسەر كڵاوی بێهەڵوێستیدا گرتبوو، بترسن.
لە شۆڕشی ئەیلولەوە هەتا راپەڕین، بەڵكو هەتا ئەم قوربانییانەی بەرامبەر بە داعش دەیانبەخشین، هەموو شەهیدێك، بە بیروباوەڕی جیاوازەوە، بەقەناعەتی ئایینی‌و مەزهەبی جیاوازەوە، لەپێناوی پاراستنی كوردستان‌و پاراستنی دیموكراسی‌و، پەرەپێدانی دەستكەوتەكان، گیانیان بەختدەكەن. هیچ كەسێك لەسەر ئایین‌و مەزهەب، لەم وڵاتەدا، تەنانەت لەسەردەمی بەعسیشدا، بەڵكو لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقیشەوە (1921) نەدەچەوسێنرایەوە. چەوساندنەوە لەسەر ئازادیخوازی‌و دیموكراتخوازی‌و چەپ‌و عەدالەتی كۆمەڵایەتی، هەبوو. نەك لەسەر خواپەرستی، یان لائیك (غەیرە دین). تەنانەت بەعس لەدوای داگیركردنی كوەیتەوە، فراوانترین هەڵمەتی ئیمانی لەعێراقدا دەستپێكرد. هەر ئەوكاتەش وشەی پیرۆزی (الله اكبر)ی لەسەر ئاڵای عێراق دانا.
ئێستا كە دیموكراسی لە كوردستاندا، پێچەوانەی وڵاتانی عەرەبی‌و باكوری ئەفریقیا، دەریخست كە پێشكەوتن بەدەستدێنێت. بووشەتە مایەی متمانەی رای گشتی جیهان، هۆیەكی سەرەكیی ئەم متمانەیەش، دەگەڕێتەوە بۆ بوونی رادەیەكی زۆر لە دیموكراسی‌و ئازادی لە وڵاتی كوردەواریدا.
وڵاتانی رۆژئاوای دیموكراسی‌و سیكولار، پەیتا پەیتا فڕۆكەكانیان كۆمەك بۆ پێشمەرگە، دادەبەزێنن، ئەمە تەنها بۆ شەڕی داعش نییە، لەزۆر شوێنی تر شەڕی داعش دەكرێ‌‌و رۆژئاوا كۆمەكیان ناكەن، تایبەتمەندییەكی كوردستان لەوەدایە، ئەزمونێكی دیموكراسی‌و ئازادی لەقۆناغی گوزەری دیموكراسیدایە. بۆیە بەشانازییەوە باسی ئەوە دەكەن كە پێشمەرگە بەرگری لە ئازادیی هەموو جیهان دەكات. ئەگەر بێتو پێشمەرگە دورخرێتەوە لە ستراتیژی دیموكراسی‌و ئازادی‌و بكرێتە هێزێكی كۆنەپەرستی مەزهەبخواز، بێگومان هەنگینێ‌، جگەلەوەی كێشەی تائیفی لەوڵاتەكەماندا قوڵا دەبێت، تاوانی گەورەش ئەنجامدەدرێت، پێكەوەژیانی ئایین‌و مەزهەب‌و تائیفەكان تێك‌وپێكدەدرێت. لەحاڵەتی وادا، وڵاتانی رۆژئاواو رێكخراوە مرۆیی‌و میدیاكان، لەبری پشتیوانی‌و گەیاندنی كۆمەك بە پێشمەرگە، پەیتا پەیتا رەخنە لە پێشمەرگەو لە حكومەتی هەرێم دەگرن‌و دەشكەونە دوژمنایەتیكردنی.
لەو راپرسییەی ئاماژەمان پێكرد، هەروەها لەو راستییانەی سەبارەت بە دیموكراسی، لەسەردەمی جیهانگیریداو پەیوەندی دیموكراسی بە ئەزمونی كوردستان، پێویستە، بەقوڵیی هەلومەرجەكە بخوێنینەوەو ئامانجەكانمان لەگەڵا ئامانجە ستراتیژیەكانی ئێستای دیموكراسی جیهان، باشتر بگونجێنین. نەك لەژێر فشاری لاوەكیی پاشەكشە بكەین. یان لەبەرامبەر رەخنەی نابەجێی دوژمنانی دیموكراسی، لەخەباتی دیموكراسی‌و ئازادی‌و رۆشنگەری هاوچەرخ، پاشگەزبینەوە.
مێژوو هەموو جارێك هەلی رەخساو، بۆ دیموكراتخوازان نارەخسێنێت. سەرەڕای فەلسەفەی جیاوازی حیزبایەتی، سەرەڕای ناكۆكیەكانمان، پێویستە، هەلومەرجی ئێستا بقۆزینەوەو خەبات لەپێناوی گەشەپێدانی دیموكراسی‌و كۆمەڵایەتی‌و هۆشیاری رۆشنگەری، قوڵتر بكەین. هەر ئەمەش دەستەبەری سەركەوتنی زیاتری ئێستاو رەواندنەوەی مەترسی هەتاهەتایە لەسەر دیموكراسی ئایندەمان.

تێبینی: داتای راپرسیەكە، لە رۆژنامەی حەیات، رۆژی 27 ی نیسانی 2015، ژمارە (19015) وەرگیراوە.