راپەڕین گواستنەوەی خەباتی چەكداریی خەڵكی كوردستانە بۆ خەباتی شار

بارام مەجید خان

بارام مەجید خان: راپەڕین گواستنەوەی خەباتی چەكداریی خەڵكی كوردستانە بۆ خەباتی شار

راپەڕینی خەڵكی كوردستان، چ وەرچەرخانێكی سیاسی‌و ئابووریی‌و كۆمەڵایەتی‌و كلتووری لەگەڵ خۆیدا هێنا؟ ئامانج‌و ماناكانی راپەڕین چین؟ رۆڵی خەڵك‌و پێشمەرگە لەسەرخستنی راپەڕیندا چی بوون؟ چی ماوە لەدوای راپەڕین بكرێت؟ ئەمانە‌و چەندین پرسیاری تر لەگفتوگۆیەكدا لەگەڵ بارام مەجید خان راوێژكاری مەكتەبی سیاسیی (ی.ن.ك) وەڵام دەدرێنەوە.

*ئامانج‌و ماناكانی راپەڕین چین؟
-راپەڕین گواستنەوەیە لەدۆخێكی سیاسی مێژوویی بۆ دۆخێكی سیاسی مێژوویی نوێ ، لەزۆر لەنەتەوەكانی دنیادا ئەم جۆرە لەراپەڕین هەبووە، كاتێك كە خەڵك كۆی سیستمێكی سیاسی لەرەگ‌و ریشە هەڵدەكەنن‌و بوونیادی سیستمێكی سیاسی نوێ لەوڵاتەكەی خۆیاندا دادەمەزرێنن، ئەم گۆڕانكارییانە گۆڕانكاری رادیكاڵ‌و بنەڕەتییە كە سەرلەبەری دامەزراوەكانی وڵات لەرەگ‌و ریشە هەڵدەكەنرێن لەلایەن خەڵكەوە‌و دامەزراوەی نوێ دروست دەكەن، ئێمە دەبێت جیاوازی بكەین لەنێوان راپەڕین‌و شۆڕش، ئەو شۆڕشانەی روویانداوە دەبنە خاڵی عەتف‌و خاڵی وەرچەرخان لەمێژووی ئەو میللەتانەدا‌و ئاراستەی مێژوو دەگۆڕێت، دەكرێت راپەڕین لەروویەكەوە وەكو شۆڕشێكی كۆمەڵایەتی- سیاسی لەكوردستان گوزارشتی لێ بكەین. لەلایەكی ترەوە شۆڕش كاتێك مانا‌و دەلالەتی خۆی هەیە كە خەڵك لەدژی سیستمێكی سیاسی رادەپەڕێت كە خۆی دایمەزراندووە، لێرەدا جیاوازی راپەڕین لەگەڵ شۆڕشی خۆمان ئەوەیە خەڵك لەسیستمێك راپەڕیوە كە خۆی داینەمەزراندووە، سیستمێكی ستەمكاری تۆتالیتاری داگیركار، دەتوانین بڵێن راپەڕینەكان‌و زۆرێك لە شۆڕشەكانی دنیاش بەپاڵنەری دوو چەمكی سەرەكی روودەدەن، ئەوانیش چەمكی ئازادی‌و عەدالەتە. لەكوردستان كاتێك خەڵك راپەڕینی كرد چەمكی ئازادی زۆر زاڵ بوو بەسەر راپەڕیندا‌و خەڵك رادەپەڕێت بۆئەوەی ئازاد بێت‌و ئازاد بژی‌و لەو ستەمكارییە بێتەدەرێ.

*كە راپەڕین دەبێت لەكوردستاندا شۆڕش هەیە، شۆڕش كۆتایی نەهاتووە، پێت وانییە تێكەڵەیەك لەشۆڕش‌و راپەڕین هەیە؟
-من زاراوەی شۆڕشم بەمانا زانستییەكەی بەكارهێنا. مەبەستمان لەشۆڕش وەك شۆڕشی نوێ یا شۆڕشی ئەیلول جۆرێك لەخەباتی چەكداری سەیر دەكرێ، بەڵام مانا زانستییەكەی شۆڕش لەرەگ‌و ریشە هەڵكەندنی سیستمی سیاسییە، هەرچەندە ئامانجی خەباتی چەكداریش هەر بۆئەوەیە، كەواتە راپەڕین‌و شۆڕش‌و خەباتی چەكداری كورد دوو جەمسەری چەمكێكن كە پێیان دەوترێت بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كوردستان.

*چۆن دەتوانین رۆڵی خەڵكی كوردستان‌و هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەراپەڕیندا بنرخێنین، هەرەوەها جیاشی بكەینەوە؟
-كە باس لەراپەڕین دەكەین دەلالەتەكەی دەگەڕێتەوە بۆ خەڵكی كوردستان بەگشتی، فاكتەری سەرەكی خەڵكە‌و هەندێك شت دەبنە هۆكاری خێراكردن‌و گەشەكردنی زیاتری راپەڕینەكە، بۆنمونە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەدەرەوە پاڵنەرێكی گەورە بوو، هەروەها هەلومەرجی نێودەوڵەتی‌و هەلومەرجی تایبەتی عیراق مەسەلەی شەڕی عیراق‌وكوەیت، ئەو گۆڕانكارییە لەتەوازنی ناوچەكە‌و سیستمی سیاسی عیراق كە روودەدا، ئەمانە هەمووی هۆكار بوون بۆئەوەی راپەڕینەكە رووبدات‌و زیاتر بەرەوپێش بچێت‌و وادەی لەدایكبوونەكەی پێش بخات. ئێمە ناتوانین جیاوازییەكی ئەوتۆ بكەین لەنێوان خەباتی چەكداری‌و راپەڕینی خەڵكی كوردستان، چونكە هەردووكیان ئامانجەكەیان یەك شتە، جیاوازیەكە كاتێك دەكرێت كە ئامانجەكان جیاوازبن، بەڵام كاتێك ئامانجەكە یەكێكە ناتوانین ئەو جیاكارییە بكەین‌و هەردوولا بەیەك ئاراستە دەبینین، دەتوانین پێناسەیەكی تریش بۆ راپەڕین بكەین، ئەویش ئەوەیە كە گواستنەوەی خەباتی چەكداری خەڵكی كوردستانە بۆ خەباتی شار بۆ حوكمڕانی، بۆ خەباتی مەدەنی، بۆ خەباتێك كە خەڵك زیاتر هەڵدەستێت بەئەركەكانی خۆی لەبری دامەزراوەی سەربازی.

*ئەگەر راپەڕین گواستنەوەی قۆناغی شاخ بێت بۆ شار‌و گواستنەوەی خەباتی چەكداری بێت بۆ حوكمڕانی، ئەو گۆڕانكاریانە چی بوون راپەڕین لەگەڵ خۆیدا هێنایە ئاراوە؟
-دوو رووداو لەمێژووی تازەی وڵاتەكەماندا زۆر جێگەی سەرنجن، تەنانەت سۆسیۆلۆگەكان‌و توێژەرە سیاسی‌و مێژووییەكان هەقە زیاتر تەركیزی بخەنەسەر، یەكەمیان ئەوەیە كە راپەڕین رووداوێكە كە كورد خۆی دروستی كردووە، رووداوی خەڵكی تر‌و دەوڵەتانی تر نییە، لەهەناوی راپەڕین رووداوێكی تر دروست دەبێت كە پێكهێنانی حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستانە، ئەوەش رووداوێكی كوردییە، بۆنمونە هەڵەبجە وەك رووداوێكی جەرگبڕ‌و تراژیدیایەكی گەورە كە بەسەر میللەتەكەماندا هات، رووداوێكی كوردی نییە، دروستكراوی كورد نییە، بەڵكو رووداوی خەڵكی تر‌و ویستی دەسەڵاتێكی ترە بەسەرماندا سەپێنراوە، بەڵام رووداوەكانی راپەڕین‌و پێكهێنانی حكومەت‌و پەرلەمان دوو رووداون دروستكراوی ئیرادەی خەڵكی كوردستانە، ئێمە ئێستا كە باس لەو دۆخە دەكەین، بەشێوازێك باسی بكەین وەكو بەستەڵەكێكی سیاسی‌و مێژووی نەچینە ناو ئەو بابەتە كە راپەڕین وەكو دابڕانێك سەیر بكەین لەمێژوودا، وەكو ئەوە سەیری بكەین كە هیچ پەیوەندییەكی بەئێستاوە نییە، لەبەرئەوەی نەوەی سیاسی نوێ هاتۆتە پێشەوە، ئەگەر تەماشای مێژووی نەتەوەكان بكەین، دەتوانین بڵێن راپەڕین بەردەوامیی مێژوویی‌و لۆژیكی رابردووی خۆیانە، ئەو دۆخە سیاسیەشی كە ئێستا هەیە، درێژەی بەردەوامی لۆژیكی‌و واقعی ئەو سەردەمەیە كە ئێمەی پێ گواستراینەتەوە بۆ ئەم قۆناغە لەخەبات.

*كورد تاچەند توانیویەتی بەهاكانی راپەڕین‌و ئامانجەكانی راپەڕین بپارێزێت؟
-ئامانجەكانی راپەڕین ئامانجی گشتین، دەكرێت نەوەكانی داهاتوو كاری لەسەر بكەن، لەبەرئەوەی دوو چەمك زۆر گرنگە لەراپەڕیندا، یەكەمیان چەمكی ئازادبوونە، ئازادبوون بەرامبەر بەستەمی كۆمەڵایەتی‌و نەتەوەیی‌و سیاسی كە لەخەڵكی كوردستان كراوە، چەمكی ئازادی چەمكێكە نەوەكان كاریان لەسەر كردووە. مێژووی مرۆڤایەتی ئیشی لەسەر كردووە، چەمكی دووەمیان عەدالەتە. ئەو چەمكە لەقۆناغی راپەڕین بەو مانایە هاتووە كە كورد هەستی بەچەوسانەوەیەكی نەتەوەیی كردووە لەلایەن نەتەوەیەكی باڵادەستەوە كە عەرەب بووە‌و ئەم دوو ئامانجە دتوانین وا پێناسە بكەین كە لەسەر سكە‌و رێڕەوی ئەم دوو چەمكە هەڵسەنگاندن بۆ ئامانجەكانی راپەڕین بكەین، دەتوانین بڵێین ئێستا ئازادییە سیاسییەكان دەستەبەرە، ئازادی تاك دەستەبەرە كە هاتنەدی ئامانجێكی گەورەی راپەڕینە. ئەگەر باس لەچەمكی عەدالەت بكەین دەبینین كە كورد دوورە لەچەوسانەوە‌و حكومڕانی ئەوانی تر. كورد حوكمڕانی هەیە، حكومەت‌و پەرلەمانی خۆی هەیە‌و جارێكی تر یەكێكی غەیرەكورد ناتوانێت لەوڵاتەكەماندا بمانچەوسێنێتەوە.

*دوای راپەڕین ئەوەی پێویست بوو كورد بیكات‌و نەیكردووە، چییە؟
-سەرەتایەكی زۆر باش هەیە كە دەسكەوتی راپەڕینە، ئەویش حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستانە، لەدۆخی خۆیدا ئەم حكومەت‌و پەرلەمانە دەسكەوتی زۆر گەورەن بۆ كوردستان بەئێستاشەوە، بەڵام ئەوەی كە ئێستا دەتوانین بەچاوێكی رەخنەگرانەوە سەیری ئەو دۆخە بكەین‌و هەڵسەنگاندنی بۆ بكەین، ئەوەیە كە كورد دەیتوانی زیاتر گەشە بەدامەزراوەی سیاسی خۆی بدات كە نەیتوانیوە بیكات، كورد دەیتوانی زیاتر ریفۆرمی سیاسی لەناو دامەزراوەی دەوڵەتدا بكات كە نەیكردووە، ئەو شتەشی كە زیاتر كورد تێیدا كەمتەرخەم بووە، لایەنە ئابوورییەكەی ژیانی كوردەواری بووە، ئێمە نەمانتوانیوە دەستەبەری سیستمێكی ئابووری لەوڵاتەكەماندا بكەین كە بەختەوەری بۆ تاك دروست بكات. دوای روخاندنی رژێمی بەعس ئێمە مۆدێل بووین بۆ دیموكراتییەت‌و حوكمڕانیەكی باش بۆ عیراق، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین ئەم مۆدێل بوونە فەرامۆش دەكرێت. راستە بەبەراورد بەعیراق لەدۆخێكی سیاسیی سەركەوتووداین‌و دیموكراتییەتێكی رێژەیی لەم وڵاتە هەیە، بەڵام ئەوەی كە ئێمە نەمانكردووە ریفۆرمی سیاسی بووە لەدامەزراوەكانی خۆماندا، هەروەها ریفۆرمی ئابووریش، پێشموایە لەرووی سیاسەتی كۆمەڵایەتیشەوە ئێمە نەمانتوانیوە بەشێوەیەكی باش دەسكەوتی راپەڕین لەرووی كلتوری‌و فەرهەنگی‌و رۆشنبیرییەوە دەستەبەر بكەین، چونكە دامەزراوەی وامان نەبووە كە دارێژەری پلانی درێژخایەنی سیاسەتی كۆمەڵایەتی بێت لەم وڵاتەدا.

*هەندێك راپەڕین‌و شۆڕش لەمێژوودا نەك گۆڕانكاریی سیاسی‌و ئیداری، بەڵكو گۆڕانكاریی كلتوری‌و رۆشنبیریشیان لەگەڵ خۆیاندا هێناوە، راپەڕین توانیویەتی ئەو گۆڕانكارییانە لەگەڵ خۆیدا بهێنێت؟
-دەكرا بیهێنێت، بەڵام بەربەست هەیە لەبەردەم بەكەلتووركردنی ئامانجەكانی راپەڕین. بەربەستەكان ئەوەیە یەكەمیان یادكردنەوەی حزبی زاڵە‌و زیاتر بەحزبی كردنی یادی راپەڕین دەبێتە بەربەستێك لەبەردەم بەكلتووریكردنی ئەم یادە، دووەم جۆرێك لەجیاوازیكردنە لەنێوان خەڵك‌و پێشمەرگەدا لەم یادەدا، پێموایە خەڵك‌و پێشمەرگە یەك پرۆسەیە.

*راستە خەڵكی كوردستان راپەڕینی كردووە‌و رۆڵی گەورەیان گێڕاوە لەسەركەوتنیدا، بەڵام پێشمەرگە پارێزەری ئەو سەركەوتنە نەبووە؟
-ئەوانەی شارەزای سۆسیۆلۆژی بزوتنەوە شۆڕشگێرییەكانی خەڵك بن، زۆر بەباشی درك بەوە دەكەن، تەنانەت ئەگەر هێزی پێشمەرگەی كوردستانیش نەبوایە، ئیرادەی خەڵك زۆر لەوە بەهێزتر بوو بتوانرێت لەلایەن حزبی بەعسەوە بشكێنرێت لەو دۆخەدا، بەڵام لەهەمانكاتدا هێزی پێشمەرگە لەدایكبوونی پرۆسەكەی پێشخست‌و پاراستنەكەشی لەئەستۆ گرت، كاتێك خەڵك راپەڕی حكومەت هەموو ستەمەكانی پیشانی خەڵك دابوو، بۆیە خەڵك دەرفەتێكی تری نەمابوو، بۆیە رادەپەڕێت‌و سەریش كەوت. هێزی پێشمەرگە هێزی یارمەتیدەر بوون، خەڵكی كوردستان لەجەوهەری راپەڕینەكەی خۆیدا هەڵگری دروشمی پێشمەرگە‌و خەباتی چەكداری بوو، ئەزمونی كردبوو، لەلایەكی ترەوە ژمارەیەكی زۆر چەكی حكومەت بەدەست خەڵكەوە بوو‌و خەڵك توانی سودی لێ وەربگرێت بۆ راپەڕین. یەكێك لەو سەركردانەی راپەڕین كە رۆڵی هەبووە پێشبینی روودانی ئەو راپەڕینەی دەكرد، جەنابی مام جەلال بوو كە لەچەندین بۆنە‌و كۆبوونەوەدا ئاماژەی بە روودانی راپەڕین‌و روخاندنی رژێمی سەدام داوە، هەروەها هێزەكانی (ی.ن.ك) توانی بزوێنەرێكی باشی راپەڕین بێت‌و لەگەڵ جەماوەردا بێتە سەر شەقام ‌و تەنزیمی راپەڕینەكە بكەن.

*تاچەند راپەڕین بووە هۆكارێك بۆ دەستەبەركردنی جوگرافیایەكی ئازاد كە بەهۆیەوە هێزە بەرهەڵستكارەكانی تری عیراقی كۆكردەوە‌و لێرەوە نەخشەی دوای روخاندنی سەدام داڕێژرا، كاتێك ئۆپۆزسیۆنی عیراقی لە 2001 لە هەولێر كۆدەبنەوە؟
-بەڵێ وایە، لەبەرئەوەی لەراپەڕیندا ژینگەیەكی سیاسی نوێ دروست دەبێت‌و دەبێتە خاوەنی جوگرافیای خۆی، پاشان باوەشی بۆ ئۆپۆزسیۆنی ئەوسای عیراقی كردەوە، ئەگەر راپەڕین نەبوایە، ئەو هێزانە نەیاندەتوانی لەعیراقدا پێداچوونەوەی تەنزیماتی خۆیان بكەن‌و بارەگا بكەنەوە.

*رۆڵ‌و فاكتەری نێودەوڵەتی چی بوو لەراپەڕین؟
-هەر رووداوێك لەمێژوودا روودەدات كاتێك لێی ورد دەبینەوە‌و تەماشای كارتێكەرە دەرەكی‌و ناوەكییەكانی دەكەین، راپەڕین كارتێكەری ناوەكی خەڵك‌و پێشمەرگەیە، كارتێكەری دەرەكیشی رۆڵگێڕانی هەندێك وڵاتانی ئەوروپی بوو وەك فەرەنسا‌و بەریتانیا لەسەپاندنی هەندێك بڕیاری گرنگ لەئەنجومەنی ئاسایش بەسوودی كورد‌و ناوچەكە، لەگەڵ ئەو هاوپەیمانێتییە نێودەوڵەتییەی كە ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد دژ بەرژێمی بەعس، ئەو هاوپەیمانێتییە توانی لەرێگەی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەنجومەنی ئاسایشەوە لەرێگەی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە هاوكاری‌و پشتیوانی زیاتر پێشكەش بەخەڵكی كوردستان بكات، هەروەها هاتنەپێشەوەی ئەو دۆخە ئیقلیمیە كە لەناوچەكەدا هەبووە گۆڕانكاری بەسەر سیاسیەتی ئێران‌و توركیا دژ بەرژێمی عیراق بۆ سەرخستنی پرۆسەكە هێنا لەبەرژەوەندی گەلانی عیراق. خۆشبەختانە كورد لەكۆتاییەكانی سەدەی رابردوودا كارتێكەرە ناوخۆیی‌و ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتیەكان بەسوودی ئەو بوون.

*كاریگەریی راپەڕین چی بووە لەسەر پارچەكانی تری كوردستان؟
-ئەو دۆخەی كە لەكوردستانی عیراق روودەدات‌و حكومەتی كوردی دروست دەبێت، ئەم حكومەتە دەبێتە جێگەی ئومێد‌و ئارەزووی بەشەكانی تری كوردستان، بەتایبەتی كاتێك حكومەتی هەرێمی كوردستان دروست دەبێت، دەبینین چالاكی سیاسی‌و سەربازی لەباكووری كوردستان زیاتر گەشە دەكات، هێزە سیاسییەكانی رۆژئاوای كوردستان جارێكی تر زیندووتر دەبن، لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش لەبەرئەوەی دۆخی ئێران جیاواز بوو، هێزە سیاسییەكان ئەوەندەی خەیاڵیان لای ئەزمونی هەرێمی كوردستانی عیراق بوو، ئەوەندە دابڕان لەخەباتی خۆیان وایان هەست كرد ئەم حكومەتە حكومەتی خۆیانە‌و بەهی خۆیانی دەزانن‌و ئاسودەن‌و لەژێریدا دەحەسێنەوە‌و حەواشنەتەوە. ئەگەر ئەم كاریگەرییانە لەرووی سیاسەتە كلتورییەكانەوە سەیر بكەین، دەبینین بواری گەشەكردنی میدیا‌و چاپ‌و پەیوەندی كلتووری‌و رۆشنبیری‌و بازرگانی‌و ئابووری لەگەڵ وڵاتانی تر لەگەڵ دەوروبەر لەگەڵ بەشەكانی تری كوردستان چۆتە قۆناغێكی نوێوە، هەروەها ئەو شۆڕشە تەكنەلۆژیایەی كە لەدوای نەوەتەكانەوە كە زۆر بەخێرایی لەم ناوچەیە گەشە دەكات دۆخێكی دروستكرد كە هۆشیاری نەتەوەیی لەگەڵ خۆیدا هێنایە ئاراوە، ئەگەرچی بەداخەوە بەهەندێك قۆناغی ناخۆشیشدا تێپەڕین كە وەك كورد زیانێكی زۆرمان لێكرد، بەڵام لەكۆتاییدا ئێمە چووینە قۆناغێكی نوێوە، بڕوا ناكەم جارێكی تر كورد بەدەستی كورد بكوژرێت.

*تاچەند ئەو نیگەرانی‌و ناڕەزاییانەی خەڵك لەئەزمونی چەند ساڵەی كوردستان رەواو هەقە؟
-كە باس لەنیگەرانی خەڵك دەكەین، بێگومان هەمووی رەوایە، ئەی حكومەت‌و پەرلەمانمان بۆ چییە ئەگەر بۆ خزمەتی ئەو خەڵكە نەبێت؟ لەساڵی 91 وە ئەو منداڵەی لەو قۆناغە لەدایك بووە، ئێستا 4 بۆ 5 ساڵە، مافی دەنگدانی هەیە، نەوەیەكی سیاسی نوێ لەم وڵاتەدا دروست بووە‌و ئەم نەوە نوێیە حكومەتی بەعسی نەبینیوە، بەداخەوە مەسەلەی شەڕی ناوخۆ ‌و شەڕی تیرۆر كاریگەرییەكی لەسەر ئێمە بەجێهێشتووە، دەرفەتی ئەوەمان نەبووە مەسەلەی كلتوری بەعس‌و بەعسیزم بەنەوەی نوێ ئاشنا بكەین‌و كاریگەرییەكانی لەسەر ژیانی كوردەواری بناسێنین بەو نەوەیە. هەست دەكەم دابڕانێك لەنێوان دەسەڵاتی كوردی لە حكومەت‌و پەرلەمان لەگەڵ ئەم نەوە نوێیەدا دروست بووە، خواستەكانی ئەم نەوە نوێیە لەگەڵ خواستەكانی تاكێك لە فەرەنسا یان ئەوروپا یان توركیا نزیكە‌و هەمان خواست‌و مۆدێلە. لەلایەكیشەوە حكومەتی كوردستان ئەو دۆخە ئابوورییەی كە هەیەتی‌و ئەو دۆخە سیاسییە چەقبەستووەی كە خۆمان بۆخۆمان دروست كردووە، وای كردووە ئەم گەنجە جۆرێك هەست بە نائومێدی بكات، ئەگەر بمانەوێت گەنجەكان ئاشت بكەینەوە، دەبێت دۆخی سیاسی هەرێم بكەینەوە‌و دۆخە ئابوورییەكەی بەئاراستەیەكی باشتردا بەرین، خۆشگوزەرانی زیاتر فەراهەم بكەین‌و پێویستە حكومەت چالاكتر خزمەتگوزارییەكانی خۆی پێشكەش بكات، چونكە ئامانجی حكومەت خزمەتكردنی باشی خەڵكە، بۆیە پێویستە جۆرێك لەریفۆرمی سیاسی‌و ئیداری لەدەسەڵاتی كوردیدا بكەین‌و شۆڕشێك لەبواری ئابووریدا بكەین‌و دادپەروەری زیاتر دەستەبەر بكەین.

PUKmedia  له‌ كوردستانی نوێ وه‌رگیراوه‌