كوردستان لەبەردەم گێژەڵـوكەی سیاسی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا

مامۆستا ئارام

خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بەهۆی هەڵكەوتنی لەناوەڕاستی شارستانیەت‌و زلهێزەكانی خۆرهەڵات‌و خۆرئاواو باكووریشەوە، بەهۆی بوونی لەسەرەڕێی ئابووری‌و بەتایبەت بازرگانی ئەو هێزانەوە، بەهۆی سروشتی جوگرافی‌و سەرچاوە سروشتییەكانی ئابوورییەوە (بەتایبەت نەوت‌و گاز)، بەهۆی هەلومەرجی نالەباری سروشتی‌و بەتایبەت وشكبوون‌و بیابانی‌و جار هەبووە سڕینەوەی شارستانی‌و ئاوەدانی، بۆتە سەرچاوەی راكێشان‌و تێپەڕبوون‌و پەلامارو بەرەوڕووبوونەوەی چەندین لەشكركێشی‌و ململانێی سیاسی‌و ئابووری گەورە‌ی زلهێزە ناوچەیی‌و نێونەتەوەییەكان. لەمێژووی كۆنەوە بەبەردەوامی شەپۆڵی جیاجیای ئایدۆلۆژی‌و سیاسی بەسەردا هاتووەو بەئاراستەو رێبازی جیاوازدا ناوچەكە‌ی راماڵیوەو، جاریش هەبووە لەتێكەڵی‌و تێكچرژاوی ململانێكان، گێژەڵوكەی سیاسی بەسەردا هاتووەو ناوچەكەی گیرۆدەی چەندین ئاراستەو سیستمی ئالۆزكاو كردووە. ئەو‌ەش وایلێكردووە، كە بەسەر ئایدۆلۆژیاو ئاراستەی سیاسی‌و ئابووری‌و كەلتووریدا نەك هەر دابەش بێ، بەڵكو لەگەڵ شەپۆڵی گۆڕانی ئەو ئاراستانەدا تووشی دابەشبوونەوەی تر ببـێت‌و ببێتە مایەی  ناجێگیرتر بوون‌و، سوڕانەوەیەكی بەرەوپێش‌و بەرەودوا لەرەوڕەوەی بزووتنەوەی ژیانیدا‌و، لەئەنجامدا نەتوانێ وەك ناوەندێكی قورسایی بەردەوام پێگەی خۆی لەبەردەم زلهێزەكاندا رابگرێ، بەڵام لەبەردەوام لەبەرگریی‌و هەوڵی هەستانەوەش نەكەوتووە. وەكو وەرزەكانی ساڵ، وەرزی ئایدۆلۆژی‌و سیاسی جیاجیای هاتۆتەڕێ.
هەرچەندە ناوچەكە، لەقۆناغە مێژووییە جیاجیاكاندا، توانیویە بناغەی شارستانی‌و ئایدۆلۆژی‌و ئابووری خۆی دابنێ‌و، تەنانەت گەیشتۆتە ئەوەی پەلیش بۆ خۆرهەڵات‌و خۆرئاواو باكوورو باشووریش بهاوێ، بەڵام لەئەنجامی تێكرای ململانێكان‌و بەهێزتربوونی شارستانییەتەكانی تر، هەر نەیتوانیوە خۆی بگرێ‌و،  تێك‌وپێك دراوەو كەوتۆتەوە ژێر ركێف‌و كاریگەری ئەوانی تر. تائێستا چەندینجار، ناوچەكە هەوڵی خۆدروستكردن‌و خۆدروستكردنەوەی داوە، ماوەیەك سەقامگیرییەكی تێدا پەیدا بووە‌و خەریك بووە بكەوێتە سەرپێی خۆی‌و توانای ململانێشی هەبێت، بەڵام یان شەپۆڵی لەشكركێشی بەسەردا هاتۆتەوەو لاوازو وێران بۆتەوە، یاخود خۆی لەپێستی خۆی دەرچووە، گێچەڵی بەدەوربەری كردووە، ویستویەتی ئەوانی تر بشێڵێت یان قوت بدا، بێئەوەی بنچینەی سیاسی‌و ئابووری درێژخایەنی پشتیوانی بەردەوامیی پەلهاوێشتنەكانی یان لەخۆڕابینینەكانی دانابێت، لەئەنجامدا لەبەرامبەردا شكاوەتەوەو دیسانەوەو كەوتۆتەوە ژێر ركێفی ئەوانی ترو، چەقی هێزەكانی خاپوركراوە یان لاوازكراوەتەوە. نیمچە دووبارەبوونەوەیەكی مێژوویی لەدیاردەی هەوڵی خۆدروستكردن، هاتنی شەپۆڵی سیاسی، سەربازی، ئایدۆلۆژی‌و ئابووری دەرەكی، دامركان‌و هەژانەوە، كەوتن‌و هەستانەوە، بەڕوخساری خۆرهەڵاتی ناوچەكەوە دیارەو، ئەوەش جۆرە تایبەتمەندێتییەكی پێداوە كە لەهەڵسەنگاندن‌و بەرنامەسازی سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەڵایەتیشدا جێی بایەخەو، لەپێناوی ئەمڕۆو ئایندەدا، ئەو دیاردانەی رابردووی ئاوڕدانەوەیان دەوێ.

لەكاروان‌و وێستگە میژووییەكانی شەپۆڵ‌و باهۆزە سیاسی‌و ئابووری‌و سەربازی‌و ئایدۆلۆژییە فرەو جیاوازە دەرەكی‌و ناوخۆییەكانی ناوچەكەدا، وڵاتان‌و میللەتانی نێشتەجێ، بەئەندازەو شێوەی جیاواز، كاریگەری ئەو شەپۆڵ‌و لەشكركێشییانەیان بەركەوتووە. وڵات‌و شارستانیەت‌و میللەتی وا هەیە بەتەواوەتی یان بەئاستێك وێران بووە، لەناوچووە، لاوازو پەرتەوازەبووە یان لەنەخشەدا سڕاوەتەوە، هی واش هەیە باڵادەستی‌و زاڵبوون‌و شێرەبەشی بۆ ماوەتەوە. هی وا هەیە قوت دراوە، هی واش هەیە هی تری قوت داوە. لەو میانەدا، كوردستانیش، بەقوڵی‌و بەردەوام لەو وێستگەو گۆڕانگارییە میژووییانەی ناوچەكەدا، شەپۆڵی توندو پریشكی بەهێزی بەركەوتووە، بەڵام بەردەوامی‌و زیندوویی لەدەست نەداوە. لەو پڕۆسەیەشدا، بەپلەی جیاجیا پێگەو كاریگەری هەبووە لەدیاریكردنی ئەنجامی ئەو شەپۆڵانەی بەر ناوچەكە كەوتوون. بۆیە خوێندنەوە بۆ كوردستانیش، وەكو ئۆرگانێكی زیندوو لەجەستەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، پێویستە بەوردی ئەو گرێدانە میژووییەی لەگشت بوارەكاندا بەناوچەكەو دنیای دەرەوە هەیەتی، راڤە بكرێت‌و ئەو دەرس‌و پەندانەی لێی وەردەگیرێت، بكرێنە بەشێكی گرنگ لەسەرچاوەكانی دیاریكردنی كارنامەی سیاسی‌و ئابووری‌و فەرهەنگیدا.
لێرەدا، بەكورتی‌و جارێ هەر بۆ تام، گەشتێكی سەرپێی ئەو مێژووەی كۆنی ناوچەكەو شەپۆڵەكانی دەخەینەڕوو، بەقەد مەبەستی ئەم نووسینەو وردەكاری‌و شیكردنەوەكانی دەكرێت بۆ لێكۆڵینەوەی ورد بەجێبهێڵدرێ. ئەگەر بەخێرایی چاوپێخێشاندنێكی مێژووی ناوچەكە بكەین، چەند قۆناغ‌و شەپۆڵێك دەكەونە بەرچاو‌، لەوانە:

جوانەمەرگبوونی شارستانییەتەكان
سەرەتاكانی مێژووی مرۆیی لەناوچەكەدا، بەنەشونماكردنی چەندین ناوەندی پەرەسەندنی ژیانداری چەند كۆمەڵێك دەستیپێكردو كە بەشێوەیەكی سەربەخۆ رەوتی گەشەسەندنی سەرەتاییان گرتەبەر، تا گەیشتنە دروستكردنی بنەماكانی دەوڵەتی خۆرسك، بەدانانی سیستمی ئابووری (كشتوكاڵ‌و سنعەتكاری)و فەرمانڕەوایی‌و یاساداری‌و كەلتوورسازی‌و ئۆرگانەكانی تری كە پێویستن بۆ شارستانیەت‌و دەوڵەت. بۆ نموونە: شارستانییەتەكانی ناوچەی میزۆپۆتامیاو ئەنادۆڵ‌و میسرو ئێران، لەوانە: سۆمەری‌و  فیرعەونی‌و هیتیتی‌و فارسی‌و میدیای‌و...هتد. بەڵام پاش ماوەیەك، ئەم دەوڵەت‌و شارستانیەتانە، كەوتنە وێزەی یەكترو هەر لەو كاتەوە، لەباتی سوود لەیەكتر وەرگرتن‌و هاوبەشیكردنی سەرچاوە پێویستەكان بەردەوامیی‌و گەشەسەندنیان، یاخود لانیكەم لەكاتی داگیركردنی یەكتردا سوود لەپاشماوەكانی شارستانیەتە داگیركراوەكان وەربگرن، وێرانكردن‌و ئەتكردن‌و سڕینەوەو كوشت‌و بڕی یەكتریان كردە پیشەو كەلتوور، كە تائێستاش رەنگدانەوەو درێژەی هەیە. بەداخەوە رووداوەكانی دوای ئەوانیش، یارمەتیدەر نەبوون بۆ چاككردنەوەو دروستكردنەوەیان‌و هەر زیاتر بەخاپوری مانەوە. هەندێكیان، ئێستاش شوێنەوارەكانیان زیاتر دەرزێن‌و، فەرامۆشكردن‌و وێرانكردنیان بەردەوامەو (لەجیاتی خشتێك لەسەر ئەو خشتانە دانێن، خشتی تریان لێ لادەبرێ)، ئەگەرچی ناوچەكە بەلانكەی شارستانیەت ناسراوە، بەڵام ئەو لانكەیە زۆربەی تێكشكێنردراوەو تەلارێكی باشی لەسەر هەڵنە‌چنراوە. لەپاڵ ئەوەشدا، ململانێ بۆ مانەوەو ئازادبوون لەو كەلتوورە هەر زیندووە.

شەپۆڵەكان
چەندین شەپۆڵی ئایدۆلۆژی بەپاڵپشتی لەشكركێشییەوە، لەناوچەكە هەڵقوڵاون یان روویان تێكردووە. بۆ نموونە شەپۆڵی ئایدۆلۆژیەتی ئایینی‌و مەزهەبی‌، ئایدۆلوژیەتی سۆسیالیزمی كۆمۆنیستی‌و دیموكراسی سەرمایەداری. گشت ئەم شەپۆڵێ‌نە كوردستانیان گرتۆتەوەو كاریگەری زۆریان (بەخراپ یان چاك) بەسەر كۆمەڵ‌و كەلتوورو نەخشەی كوردستانەوە بەجێهێشتوە، بەڵام هیچیشیان نەیانتوانیوە كوردستان بسڕنەوە یان دەستەمۆی بكەن‌و، هۆیەكی سەرەكی ئەوە بووە كە كورد ململانێیەكی خۆڕاگرانەی بەردەوامی بۆ مانەوەو چەسپاندنی خۆی كردووە.

شكستی ئایدۆلۆژیەتە پانخوازەكان
ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مەڵبەندی دروستبوون‌و ململانێی چەندین جوڵانەوەی پانخوازی بووە كە ئامانجی ئەوە بووە سنووری گشت هاوڕەگەزەكان لەسەر بنچینەو بەرگی ئایینی، نەتەوەیی یان ئایدۆلۆژیەتێكی تردا، لەژێر فەرمانڕەوایی یەك دەوڵەتدا یەكبخاتەوەو، لەنەخشەكانیشیاندا كەمە نەتەوەیی‌و ئاینییەكان كردۆتە ئامانج‌و قوربانی‌و،  لەسیاسەتی لاوازكردن‌و رووتاندنەوە تا ئەندازەی لەناوبردن‌و جینۆسایدكردنیان پەیڕەو كردووە بەرامبەریان. بۆ نموونە:‌
پان ئایینی، پان نەتەوەیی (عەرەبی، توركی‌و فارسی)، پان ئابووری (سەرمایەداری، سۆسیالیستی،...هتد) كە بەرنامەی فراوانخوازییان سنووری یەكتری گرتۆتەوەو مایەی ململانێ‌و بەریەككەوتن بووەو ناوچەكەی بەئاقارێكی خوێناویی‌و وێرانكاریدا بردووە، كە ئێستاش بەرماوەی دابەشبوونێكی تێكچرژاوی وای خستۆتەوە، كە بەئاسانی گڕ دەگرێ. كوردستانیش، كەوتۆتە چەقی نەخشەكانی ئەو پاوانخوازییانەو لەگشتیاندا چەقۆی دابەشكردنی یان ژێردەستكردنی بەركەوتووە. ئەو جوڵانەوە پانخوازانە، ئەگەر لەماوەی جیاجیادا برەو دەسەڵاتێكیان پەیدا كردووەو بەجۆرێك لەجۆرەكان زەرەریان بەكوردستان‌و هاوچەشنەكانی گەیاندووە، بەڵام گشتیانیش شكستیان هێناوەو نەیانتوانیوە تا سەر ئامانجەكانیان بەدیبهێنن، بەرامبەر بەوەش كوردستان توانیویەتی بمێنێتەوەو زیندوویی خۆی بپارێزێ، لەگەڵ ئەوەشدا، خەوی پانخوازەكان‌و گەڕاندنەوەی سەروەرییە شكستخواردووەكان هەر ماون‌و كاریگەرییان هەیە لەسەر ململانێی بەرژەوەندییەكان‌و لەچەندین لاوە لەكوردستان بەریەك دەكەون‌و پێویستە لەبەرچاو بگیرێن.

گێژەڵووكەو دامركانەوەكان
جگه لەشەپۆڵ‌و ئاراستە دیارەكانی ئایدۆلۆژی‌و سیاسی‌و سەربازی، ئاڵۆزی ململانێ ناوخۆیی‌و ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەكان بۆتە هۆی دروستبوونی چەندین گێژاوی سیاسی‌و ئایدۆلۆژی كە تێكەڵێكی ئاڵۆزكاوی لایەنی ئاڕاستەو كێشەی وا لەخۆ دەگرێ كە لەگێژەلووكەیەك دەچێ نەزانرێ (بەتەواوەتی) یان بەزۆر بەزەحمەت بزانرێ چ ئاراستەیەك وەردەگرێ، چی رادەماڵێ، چی بەسەریەكدا دەكاو، كە داشمركایەوە: چ بەرماوەیەك بەجێ دەهێڵێ، (خێرو شەڕەكانی چین‌و بۆ كێ دەبن)، نەخشەكان چۆن دەگۆڕێ. ئەنجامی لەشكركێشییە گەورەكانی ئیمپراتۆرییەكان‌و هێزەكانی جەنگەكانی جیهانی، شەڕی عەرەب-ئیسرائیل، شەڕی عیراق-ئێران، ئەو شەڕانەی كوردستان‌و ئەفغانستانیان گرتەوە، ئەو گێژەڵووكانەی قاعیدەو داعشیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا كە لەبنەڕەتدا هۆكاری ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییان هەیە، بەڵام تۆڕێكیش لەئاڵۆزی‌و شێواویان پەیدا كردووە كە بیری وردو توانای باش‌و پشوو درێژیان دەوێ بۆ دەربازبوون‌و رووبەڕووبوونەوەو شكست پێهێنان‌و سوود وەرگرتن لەدەرفەتەكانیشیان.

بەرگرییەكان‌و مانەوەكان
كوردستان، لەم ناوچە ئاڵۆزەی ململانێی شارستانی‌و سیاسی‌و ئابووری‌و ئایدۆلۆژییەدا، لەبزووتنەوەیەكی بەردەوامی مانەوەو خۆپاراستندا بووە. بەهۆی هەڵكەوتەكەی لەدەوروبەرێكی بەهێزترو زیاتر وێرانخوازو پەلاماردەر، هەلی دروستبوونی ناوەندی بەتوانای ئابووری‌و سیاسی‌و ئایدۆلۆژی‌و فەرمانڕەوایی سەربەخۆو سەرتاسەری لێ زەوتكراوەو، هەوڵی دەوڵەتداری لەباربراوە. بەڵام، لەبەرامبەر ئەو گشت وەیشوومەو لەشكركێشی‌و وێرانكاری‌و شەپۆڵە توندو گێژەڵووكە سەختانەی بەرەورووی بوونەتەوەو بەسەریدا هاتوون‌و بوونەتە هۆی لەناوچوونی چەندین شارستانیەتی ناوچەكە، كوردستان دینامیەكێتی مانەوەی پاراستوەو توانیویەتی لەچەندین مەینەتیدا هەستێتەوە، بەبەرزی‌و نزمیدا تێپەڕێ‌و ئێستا ببێتە ژمارەیەكی پارسەنگدار لەتەرازووی ناوچەكەو دنیاشدا. لەڕابردوودا، وەك دەوترێ (چیاكان تەنیا دۆست)و پەنای بەرگری‌و هێزی خۆپاراستن بوون‌و، توانا سیاسی‌و سەربازی‌و ئابوورییەكانی كوردستان لەو ئاستەدا نەبوون لەململانێ ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەكاندا زۆر بەهەند وەربگیرێ‌و جێی پرس بێ. بەڵام ئێستا، هەرچەندە بارودۆخی ململانێ ئاڵۆزەكان‌و گێژەڵووكە ناوناوەكانی ناوچەكە هەرماون، كوردستان بەهۆی پێگەیشتنی پێگەی سیاسی‌و ئابووری‌و قورسایی مرۆییەوە خۆی‌و بەهۆی ئاڵوگۆڕەكانی سیاسی‌و ئابووری‌و تەكنۆلۆژییەوە، سەنگێكی بەرچاوی پەیدا كردووە، بۆتە ئۆرگانێكی بایەخ پێدراوی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی، ئاگایی خۆشی لەدەوروبەرەكەی زیاتر بووە، توانای خۆگونجاندنی باشتر بووە، ئاگری لەشی خۆی زووتر دەكوژێنێتەوە. بەڵام هێشتا گشت گەراكانی ناوچەكە لەجەستەیدا هەن، جا بەزیندوویی یان بەنووستویی، هێشتا لەم ناوچەدا دەكرێ (ریس بكرێتەوە بەخوری)، دەشكرێ لەئەنجامی گێژەڵووكەكانیدا، ببێتە مێرگێكی رەنگاوڕەنگی خوازراو، ببێتە كەنارێكی ئاسوودە،  ئەویش پێویستی بەزرنگی‌و دووربینی‌و دیدی ورد هەیە، پێویستی بەپەند وەرگرتن لەمێژووی ناوچەكە هەیە، پێویستی بەخۆتەكاندن لەهەڵەشەیی‌و سەرەڕۆیی‌و بوغرایی‌و دنیا نەبینی ئەو وڵاتانە هەیە كە بەدەردی وێرانی‌و بەزین‌و مەینەتیدا بردوون، پێویستی بەفێربوونیش هەیە لەو ژمارە وڵاتانەی ناوچەكە كە سەقامگیری‌و ئارامییان بۆ هاووڵاتیان مەیسەر كردووە.  كوردستانیش لەبەردەم ئەم گێژەڵووكەدا (كە داعش بەشێكێتی)، هەم بیری باشتر دەجوڵێ، چاوی باشتر دەبینێ، دەستیشی باشتر دەڕوا، بەر لەوەی كار لەكار بترازێ وریا دەبێتەوە، تەرازووی خۆی دەكاتەوە. بەڵام هێشتاش، لەم ژینگەدا، بەشێ لەپەتای ناوچەكەی پێوە دیارە كە ئەگەر كۆنتڕۆڵی نەكا، ئەوە رەنگە تووشی قەڵبەی بكا. لەشەپۆڵ‌و گێژەڵووكەكانی رابردوودا، حسابێكی ئەوتۆ بۆ قسەی كوردستان نەدەكرا، بەڵكو وەكو نێچیرێك دابەش دەكرا، چەقۆ لەسەر ملی دادەنراو، لەجەستەی دەكرایەوە. بەڵام ئەمجارە، كوردستان میوانی مێزەكانی گفتوگۆیە یان سێبەرەكەی ئامادەیە، ئیمزاكەی دەیخواو بەشە بڕیاری هەیە، دەستی دەگاتە ئەودیوی سنوورەكان، بەشەكانی جەستەی پێكەوە گرێ دەداتەوە. ئەمجارە دۆستەكانی زیاترو دوژمنەكانی كەمترن، پێگەو رۆڵی سیاسی‌و ئابووری‌و سەربازی ناسراوی هەیە‌و پارسەنگێكی دیارە لەهاوكێشەكاندا. ئەمجارەیان، پێدەچێ، لەئەنجامی ئەم گێژەڵووكەیە‌دا، سەرەڕای زیانەكانی، كوردستان بتوانێت بەسەربەرزی‌و ناوبەرزییەكی درێژخایەنیشەوە بگیرسێتەوە.

مامۆستا ئارام

له‌ كوردستانی نوێ وه‌رگیراوه‌