ناتوانرێت تاسەر سود لەشەرعیەتی شۆڕشگێڕیی وەربگیرێت

بەهۆی كرانەوەی سیاسی‌و پڕۆسەی جیهانگیرییەوە ناتوانرێت تاسەر سود لەشەرعیەتی شۆڕشگێڕیی وەربگیرێت

حزب چییە؟ بەچی دەوترێت حزبی سیاسی؟ رۆڵی حزب چییە لەقۆناغی خەباتی چەكداری‌و قۆناغی حوكمڕانی؟ تاچەند حزب گەشە بەپڕۆسەی دیموكراسی دەدات؟ كۆمەڵگەیەكمان هەیە بەبێ حزب؟ تاچەند بەهۆی بوونی دامەزراوە رەسمی‌و دەستوورییەكانەوە حزب پاشەكشەی كردووە لەكۆمەڵگە؟ ئەمانەو چەندین پرسیاری تر لەم مێزگردته‌دا رووبه‌ڕووی هه‌ر یه‌که‌ له‌ بەڕێزان د.رێبوار كەریم مامۆستای زانكۆ‌و ستران عەبدوڵڵا ده‌که‌ین‌و وه‌ڵاممان ده‌ده‌نه‌وه‌.

حزب چییه‌؟
د.رێبوار كەریم: حزب لەمانا تیۆرییەكەیدا بریتییە لەكۆبوونەوەی كۆمەڵێك خەڵك كە لەژێر سەركردایەتییەكی یەكگرتوودا هەوڵدەدەن بۆ گەیشتن بەكۆمەڵێك ئامانج كە خاوەنی دوو شتن، یەكەم پڕەنسیپ‌و مەبدەئی هاوبەش. دووەم بەرژەوەندی هاوبەش، ئەو بەرژەوەندییە هاوبەشە ئەو مەبدەئەیان بۆ دەپارێزێت ئەو مەبدەئو پڕەنسیپە هاوبەشەش ئەو بەرژەوەندییەیان بۆ دابین دەكات.
ئەمانە مەرج نییە لەناو حزبدا یەك بۆچوونیان هەبێت زۆرجار بۆچوونی جیاوازیشیان هەیە، بەڵام بۆ گەیشتن بەیەك ئامانج خاوەنی رێگای جیاوازن، بەڵام لەچوارچێوەی پەیڕەوی حزبەكە بۆ گەیشتن بەیەك ئامانج كە هەموویانی كۆكردۆتەوە هەمووشیان لەچوارچێوەی ئەو مەبدەئەدا داكۆكی لەمەبادیئەكانی حزب دەكەن.

حزب كاتێك پێی دەوترێت حزب كە 5 تایبەتمەندی سەرەكی تێدا بێت: 
یەكەم: جەماوەر
زۆر گرنگە حزب خاوەنی جەماوەر بێت، بەڵام جەماوەر بریتیی نییە لەنیوە زیاتری كۆمەڵگە، به‌ڵکو زۆرجار بریتییە لەسەدا یەكی كۆمەڵگە، هەندێكجار كەمتریش. ئەم جەماوەرە دابەشدەبن بۆ سێ جۆر (دەنگدەر تەنها دەنگدەدەن‌و رەنگە حزب نەیانناسێت، لایەنگر كە كاری حزبی ناكەن، ئەندام ئەو كەسانەی لەناو حزبدا كاردەكەن‌و خاوەنی ناسنامەی حزبین) ئەندامیش دوو جۆرە ئەندامی ئاسایی كە ناویان لەناو حزبدا هەیە، بەڵام هەڵسوڕاو نین‌و كاری حزبی ناكەن، ئەندامی كارا یان كادر ئەو كەسانەن خۆیان تەفەروغ كردووە بۆ كاری حزبی.
دووەم:رێكخستن
حزب دەبێت خاوەنی رێكخستنی خۆی بێت بەدوو پێوەر، پێوەرێكیان كە لەناو هەیكەلی حزبدا دیاریكراوە ئەركە جێگیرەكان، پێوەری دووەم ئەو چالاكییانەن كە رۆژانە حزب دەیبەخشێت بەكادرەكانی وەك لێدوان، بەیاننامە، بەشداری چالاكی حزبی.
سێیەم-مەبدەئە
حزب دەبێت خاوەنی مەبدەئی خۆی بێت، چوارەم پێویستی بوونی سەركردایەتی، حزب پێویستی بەگرووپێك هەیە كە بەڕێوەی بەرن دیارترین تایبەتمەندیش بریتییە لەیەكگرتوویی بوونی سەركردایەتییەكە یان یەكێتی بوون، هاوڕایی بوون، ئاساییە لەناو كادران‌و ئۆرگانەكانی خوارەوەی حزبدا فرە بۆچوونی‌و فرەڕایی هەبێت، لەسەریشەوە ئاساییە هەبێت بەڵام هەموویان لەچوارچێوە گشتییەكەی حزبدا دەرنەچن بۆ گەیشتن بەئامانجە هاوبەشەكانیان.
پێنجەم- هەوڵدان بۆگەیشتن بەدەسەڵات
ئەگەر تەماشا بكەیت رێكخراوێكی ئێن جی ئۆ‌و پیشەیی یان كۆمەڵگەی مەدەنی هەمان تایبەتمەندی تێدایە، بەڵام پێنجەم تایبەتمەندی كە حزب هەیەتی لەواندا نییە ئەویش بریتییە لەهەوڵدان بۆگەیشتن بەدەسەڵات. مەرج نییە بگاتە دەسەڵات، بەڵام رەنگە لەخولەكانی داهاتوودا بگاتە دەسەڵات یان هەر نەگات، حزبێك گەر مەبەستی گەیشتن بەدەسەڵات نەبێت حزب نییە، بۆیە ئەم پێنج رەگەزە ئەگەر لەهەر گرووپێكدا بینیمان دەتوانین بڵێین ئەوە حزبە.

حزب كوڕی هەڵبژاردنە

پاشان ستران عەبدوڵڵا وتی: ئەو مەرجانەی دكتۆر رێبوار باسی كرد دەرئەنجامی ئەزموونی حزبایەتی قۆناغە جیاجیاكانی كاری حزبایەتین لەدنیادا بەتایبەت لەئەوروپادا، رەنگە حزب هەبێت چەند مەرجێكی لەمانەی نەبووبێت یان مەرجێكی نەبووبێت، بۆیە پووكاوەتەوە، ئەگەر سەیری حزبایەتی بكەین لەئەوروپا دەبینین حزب كوڕی هەڵبژاردنە، كە وردە وردە له‌ڕێگەی حوكمڕانیكردن بووە بەخەڵك سالاری لەڕێگەی بەشداری هەڵبژاردنەوە، بێگومان باس لەدیموكراسی یۆنان‌و شاردەوڵەت‌و ئەو مێژووە ناكەین، بەڵكو باس لەدوای سەدەی بوژانەوە دەكەین، كاتێك دیموكراسی گەشەی كردووە كاتێك هەڵبژاردن كراوە كۆمەڵێك خەڵك بەرژەوەندییەكی هاوبەش كۆیكردوونەتەوە ئامانجەكانیان نزیك بوون لەیەكدی لەمیانەی پڕۆسەی هەڵبژاردندا بەشداربوون‌و ئیتر وردە وردە حزب چەكەرەی كردووە، رەنگە لەخۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاستدا تا ئەفریقا‌و ئەوروپای خۆرهه‌ڵاتیش لەسەرەتادا حزب دوو خەسڵەتی تێدا بووبێت، یەكێكیان ئەو خەسەڵەتە ئەوروپییانەی كە حزبی ئەوروپی پێی دەناسرێتەوە، ئەویتریان تەجەموعاتە حزبییەكان كە لەخۆرهه‌ڵاتدا پێی ناسراوەتەوە، بۆ نموونە حزبێك هەیە لەعیراق بەناوی حزبی دەعوە هەموو خەسڵەتەكانی حزبێكی مۆدێرنی تێدایە، بەڵام دەعوەی عەباسیش خۆی حزبێكە ئەوەی عەباسییەكان كاتی خۆی تەجەموعێكیان دروستكردووە لەڕێگەی بڵاوكردنەوەی حەقییەتی ئەوەی كە خاڵوانی پێغەمبەر دەسەڵات بگرنەدەست.
دەعوەی عەباسی جۆرێكە لەحزبایەتی تەنها ئەوە نەبێت نەیانویستووە بەهەڵبژاردن بچنە دەسەڵات دیارە گەیشتن بەدەسەڵات شێوازی زۆرە، لەمێژوودا حزبی وا زۆر هەبووە كە رەنگە سیفاتەكانی حزبیان بەسەردا جێبەجێ نەبێت، بەڵام ئامانجیان گرتنەدەستی دەسەڵات بووە.
زۆر حزب هەیە حزبە بۆ شۆڕش یان بۆ كودەتا، حزبی خۆرهەڵاتی هەردوو خەسڵەتەكانی حزبی ئەوروپی‌و تەجەموعاتە سیاسییەكانی خۆرهه‌ڵاتی لەخۆیدا بەرجەستە كردووە، واتە مداوەلەكراوە بەحوكمڕانی، بەڵام رەنگە بەشێوازی دیموكراسی‌و هەڵبژاردن نەكرابێت، جا بەكودەتا بێت یا شێوازی تر، بەڵام هەوڵیداوە ئەو خەسەڵەتانە بۆخۆی پەیدا بكان وەك كۆكردنەوەی خەڵكە وەك ئەندام‌و لایەنگر پاشان وەرگرتنی شەرعیەتە جا لەڕێگەی دینەوە بێت یا بنەماڵەوە یا هەر شتێكی تر، سەیری هەموو ئەو شۆڕشانە دەكەیت كە لەڕابردوودا لەجیهانی عەرەبی‌و ئیسلامیدا روویداوە دەبینیت بەشێكی زۆری ئەو تەجەموعاتە خۆرهه‌ڵاتی‌و تایبەتمەندییە ئەوروپایەی شێوازی حزبایەتی تێدا بووە بەئامانجی جیاواز جیاواز.
بۆیە بێ تێگەیشتن لەو دوو كاریگەرییە لەسەر حزب  ناتوانین حزب لەخۆرهه‌ڵات بناسینەوە یان تێی بگەین، ناتوانین لەوەش تێبگەین لەم ناوچەیەی خۆماندا حزبێك تەنها بۆ هەڵبژاردن دێتە پێشەوە‌و هەڵبژاردن دەبێتە فەرهەنگێكی باو لەگەڵ حزبێك كە خاوەنی شۆڕشە. بۆیە ئێستا دەتوانین بپرسین ئێمە لەم ناوچەیەی خۆماندا حزبی دەنگدەرین یان شەرعیەتی شۆڕشگێری؟ بۆیە پێویستە هەموو حزبێكی سیاسی بچێتە ژێر چەتری ئەو خەسڵەتانەوە كە باسكران تا خۆی بناسێتەوە، لەو خەسڵەتانە شێوازی گەیشتن بەدەسەڵات باسنەكراوە شێوازی هەڵبژاردنە یان شەرعیەتی شۆرشگێرییە؟ هیچ گومانم لەوە نییە هەر حزبێكی سیاسی نەچێتە ژێر چەتری ئەو تایبەتمەندییانەوە كە حزب هەیەتی لەحزب دەردەچێت‌و دەبێتە رەوتێكی سیاسی دیاریكراو بۆ ماوەیەكی دیاریكراو ‌و دواتر دەپوكێتەوە یاخود دەبێتە تەجەموعێكی موئامەرە یاخود دەبێتە رێكخراوێكی كۆمەڵی مەدەنی كە خەڵكی لەسەر شانی ئەو سەردەكەون‌و دەبنە حوكمڕان نەك خۆی ببێتە حوكمڕان.

رۆڵی حزبی کوردی
*رۆڵی حزبی كوردی چۆن هەڵدەسەنگێنن لەقۆناغی خەباتی چەكداری‌و شۆڕشگێری‌و قۆناغی حوكمڕانی؟
د.رێبوار وتی: حزب لەمێژوودا وەك كاك ستران ئاماژەی پێكرد بەدوو رێگا دروستبووە رێگەیەكیان كە لەنێو پەرلەمانەكاندا كاتێك گفتوگۆیەك دەكرا گرووپێك بەردەوام رایان لەبابەتێكدا وەكو یەك بوون یا نزیكبوون لەیەكەوە دوای هاتن وتیان بۆ ئێمە حزبێك دروست نەكەین كە لەژێر چەترێكدا كۆبینەوە‌و دواتر پێی بێینەوە پەرلەمان، رێگەی دووەم بەتایبەتی لەسەدەی 17 بەرەودوا دەستپێدەكات هاتن لەدەرەوەی پەرلەمان خەڵكانێك كۆبوونەوە لەڕێگەی سەندیكا یا میدیا یا رێكخراوێك حزبیان دروستكرد، بەڵام ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە دروستبوونی حزبی كوردییە لەڕێگەی بزووتنەوەی رزگاریخوازەوە واتە ئەو جوڵانەوە رزگاریخوازانەی بەرامبەر داگیركەر دروست دەبوون، بەتایبەتی لەسەدەی 19 ‌و 20دا لەم ناوچەیە بەكوردستانیشەوە ئەو بزووتنەوانەی دروستبوون وەك پەرچەكردارێك بەرامبەر بەداگیركەر‌و ئیستیعمارەكانی ئەوكات دروستبوون، لەزۆرێك لەدەوڵەتەكاندا هەندێكیان گەیشتن بەئامانجەكانی خۆیان، بەڵام ئەو ئامانجەی ئەوان پێیاندەوت رزگاركردنی وڵات پێیان نەدەوت بەدیموكراسیكردنی وڵات، ئەوان دەیانوت ئێمە با مافی سەرەتایی خۆمان وەرگرین دواتر مامەڵە لەگەڵ خەڵكی خۆمان دەكەین، گەر بیرت بێت لەكوردستانی خۆماندا  كەسانێك پێیانوابوو پۆستاڵی كوردێك زۆرباشترە لەحوكمی كابرایەكی عەرەب، ئەمە بۆ قۆناغێك لەقۆناغەكان قبووڵە، بەڵام بەهۆی كرانەوەی سیاسی‌و پڕۆسەی جیهانگیرییەوە ناتوانیت تا سەر سوود لەشەرعیەتی شۆڕشگێری وەربگریت، بۆ ئەوەی پێی بگەیتە دەرەنجامێكی دیاریكراو، دەكرێت ئەو نەوەیەی خەباتی شۆڕشەكەی تۆی بینیوە قبوڵی بكات، بەڵام نەوەكانی دواتر كەمتر قبووڵی دەكەن‌و گرنگی پێدەدەن. نەوە دوای نەوە گوێ بۆ شەرعیەتی شۆڕشگێری كەمتر دەگرێت، لەبەر ئەوە لەكوردستاندا دەبێت حساب بۆ ئەوە بكەین گەیشتن بەئامانجەكان لەپەنا شەرعیەتی شۆڕشدا كەمتر كاریگەری هەیە لەوەی گەیشتن بەئامانجەكان لەچوارچێوەی بەدەنگەوەچوونی داخوازییەكانی ئەمڕۆ. واتە داخوازییەكانی نەوەی ئەمڕۆ. داخوازییەكانی نەوەی ئەمڕۆ جیاوازە لەداخوازییەكانی پێش خۆی، ئەو نەوەیەی لە 91 داوای روخاندنی سەدامی دەكرد لە 96 داوای وەستاندنی شەڕی ناوخۆی دەكرد لە 2014 دا داوای ئەوە ناكات، لە2016 دا داوای شتێكی تازەتر دەكات لەبەر ئەوە زۆر گرنگە حزبی كوردی حساب بۆ ئەوە بكات كە ئیتر بەتەنها شەرعیەتی شۆڕشگێری هەموو شتێكی بۆ دەستەبەر ناكات.

ستران عەبدوڵڵا وتی: قۆناغی شەرعیەتی شۆڕشگێری بەگوێرەی تەواوبوونی ئەركەكانی قۆناغی رزگاری نیشتمانی تادێت بەرەو كەمبوونەوە دەچێت یا كۆتایی پێدێت نەك لەكوردستان لەهەموو وڵاتێك، وڵاتێكی وەكو میسر كە رزگاری دەبێت لەدەست داگیركاری بەریتانی، ئیتر قۆناغی شەرعیەتی شۆڕشگێری تەواو دەبێت ئەركی خۆی جێبەجێ دەكات ئیتر قۆناغی بونیاتنانەوە دەستپێدەكات، بەڵام كوردستاندا ئەمە بارگاوییە بەكۆمەلێك كێشە یەكێكیان ئەوەیە كە ئێمە تائێستا نیو رزگاریمان بەدەستهێناوە وەك چۆن ماوییەكان پێناسەیەكیان هەبوو بۆ كۆمەڵگەكانی خۆرهه‌ڵات دەیانوت نیو دەرەبەگایەتییە، مانای دەرەبەگایەتییەكی تەواو نییە، چونكە دەرەبەگایەتی تەواو لەقۆناغێكەوە دەگوازرێتەوە بۆ قۆناغێكی پێشكەوتووتر. ئێمە لەكوردستاندا قۆناغی نیو رزگاریمان بڕیوە ئەم قۆناغەش دوو خەسڵەتی هەیە یەكێكیان ئەوەیە كە بەشێكی كوردستان تەنانەت ئەگەر تەنها كوردستانی باشوور بەنموونە وەربگرین‌و بەوە پێناسەی كەین كە ئێمە جوڵانەوەی رزگاریخوازی باشوورین‌و هەقمان بەسەر بەشەكانی تری كوردستانەوە نییە وەك سورییەك هەقی بەسەر فەلەستینەوە نییە ئەگەر واش سەیری بكەین ئێمە نیوەی كوردستانەكەی خۆمان لەباشوور هێشتا چارەنووسی سیاسی دیاری نەكراوە كە بریتییە لەكەركوك‌و ناوچە دابڕێنراوەكان. واتە جوگرافیای رزگاری كوردستان هێشتا یەكلا نەبۆتەوە واتە رزگارییەكەمان زامدارە هێشتا، دووەم لایەنی قانونی ئەم رزگاربوونەی ئێمە دیسانەوە كێشەی تێدایە بەوەی ئێمە نەبووینەتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەڵكو لەچوارچێوەی كیانێكی سیاسی تردا كە بریتییە لەعیراق هەندێك شەرعیەتی قانونیمان وەرگرتووە كە بریتییە لەوەی ئەزمونێكی سیاسی‌و تایبەتی خۆمان هەیە حوكمڕانییەكی فیدراڵیمان هەیەو لەناو ئەو فیدراڵییەتەدا دامەزراوەكانی خۆمان هەیە كە بریتییە لەپەرلەمان‌و حكومەت‌و باقی دامەزراوە شەرعییەكانی تر. جگە لەبەشداریمان لەكۆی پڕۆسەی سیاسی لەعیراقدا وەك پەرلەمانی عیراق‌و حكومەتی عیراق ئەمەیان وایكردووە كێشەیەك هەبێت، ئایا قۆناغی رزگاری تەواو بووە یان تەواو نەبووە؟

له‌کوردستان حزب له‌ناو حکومه‌ت دا رۆڵی گرنگ ده‌گێڕێ
*رایەك هەیە پێیوایە لەگەڵ سەرپێخستنی دامەزراوە رەسمی‌و شەرعییەكان ئیتر رۆڵی حزب كۆتاییان دێت تا چەند لەگەڵ ئەم بۆچوونە دایت؟
ستران وتی: لەئاستی جیهاندا حزبە گەورەكانی وەك دیموكراتی‌و كۆمارییەكانی ئەمریكا ئەم حزبانە كۆنگرەكەیان خۆی كۆنگرەیە بۆ دیاریكردنی كاندیدەكانی خۆی بۆ سەرۆك كۆماری، كاندیدی ئەم حزبە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی هەر خۆشی دەبێتە سەرۆكی حزبەكە رەنگە ئەمەیان تێكەڵ بوونێكی وای دروستكردبێت حكومەت‌و حزب لەئەمریكا بەجۆرێك لەجۆرەكان یەك دامەزراوەی هاوتەریبن لەیەك كاتدا كۆنگرە دەكات بۆ كاندیدەكانی خۆی هەم بۆ ئەفكار‌و بەرنامەكانی خۆی تا ئەو كەسەی دەبێتە سەرۆك لەحكومەتدا جێبەجێیان بكات یان دەبێت حاكمی ویلایەتێك جێبەجێیان بكات. بەڵام لەوڵاتانی دیكەدا بەڵێ وایە حزب لەو شوێنە رادەوەستێت كە هەڵبژاردن دەباتەوە یا دەیدۆرێنێت كە بردیەوە هەموو بەرنامە سیاسییەكەی خۆی دەباتە ناو حكومەتەوە‌و جێبەجێیان دەكات. نوێنەرانی حزب لەحكومەت نوێنەرانی حزبیشن، بۆیە سەركردایەتییەك لەدەرەوە نییە بیروڕایەكی جیاواز لەحزبی هەبێت‌و لەحكومەت بێت. ئەمەشیان وێنەیەكی سەد لەسەد نییە، بەڵكو زیاتر بۆ ئەو حزبانە گونجاوە كە نیوەی زیاتری كورسییەكانی پەرلەمانی بردۆتەوە‌و دەتوانێت حكومەتێكی موریح پێكبێنێت‌و بتوانێت ئەو بەرنامەیەی كە هەیەتی خۆی جێبەجێیان بكات. ئەوكاتە ئەوجۆرە حزبانەی ناتوانن دەسەڵات بگرنەدەست دەبێت بچنەوە ماڵەوە تا هەڵبژاردنی داهاتوو، بەڵام ئەوجۆرە حكومەتانەی كە ئیئتیلافین‌و بنكەفراوانن تووشی گرفت دەبێت لەنێوان جێبەجێكردنی بەرنامەكانی خۆی‌و حزبەكانی تری بەشدار لەحكومەتدا.

لەكوردستانی خۆشمان بەهەمان شێوە هەندێك حزب هەیە ئەوە نییە مەبادئ‌و بەرژەوەندییان هەبێت، بەڵكو حزبن بۆ نوێنەرایەتیكردنی رەوتێكی سیاسی فكری كە تەعبیرە لەڕەوتێكی كۆمەڵایەتیش زۆرجار ئەم حزبە دوای هەڵبژاردنیش بەئاسانی ناچێتەوە ماڵەوە، لەكوردستانی خۆمان حزب كە دەچێتە حكومەتەوە یان ئۆپۆزسیۆنە حزب رۆڵی زۆر گرنگ دەگێڕێت، چونكە كایەی حوكمڕانیكردنی وڵات تەنها لەدەوڵەتداریدا قەتیس نەكەین، بۆ نموونە ئەشێ ئیعلامییەك حوكمی وڵات بكات، بەڵام ناچێت لەجیاتی پەرلەمان‌و حكومەت دەوام بكات، حزبی سیاسی بەڕای من دەتوانێت لەناو حكومەت‌و لەدەرەوەی حكومەتیش چالاكی سیاسی هەر بەردەوام بێت بۆچی؟ لەبەر ئەوەی تۆ بەردەوام پێویستت بەوە هەیە بەرنامە‌و ستراتیژ‌و سیاسەتی حزبەكەت پەخش بكەیت‌و بڵاوی بكەیتەوە، لەكوردستان واتێدەگەین هەندێكجار حزب كە متەوازن بووە لەبەرامبەر حكومەتدا یان دەستێوەردانی حزبی لەحكومەتدا دیاردەیەكە كێشەی زۆر دروستكردووە وایكردووە خەڵك دەڵێت هەركە حكومەت دروست بوو حزب بچێتە دەرەوە بەبۆچوونی من ئەمە لەكوردستاندا زۆر زەحمەتە، لەبەرچی؟ لەبەر ئەوەی بۆ نموونە مەسەلەی كێشەكانی بەغدا‌و هەرێم وەربگرین دەبینین رەنگە ئەم كێشەیە بەلای هەردوو لاوە كۆمەڵێك دەقی قانونی هەبێت كە بەمافی خۆیانی دەبینن ئەوەش وایكردووە نەگەنە ئەنجام‌و كێشەكە لەشوێنێكدا بچەقێت رەنگە موبادەرەیەكی حزبی یان پەیوەندییەكی حزبی بتوانێت چارەسەرێك رێگایەك بۆ رێكەوتن بدۆزێتەوە جا ئەو هەوڵە لەحزبەكانی بەغداوە بنرێت یا كوردستان. حزب هەیە لەحكومەت بەشدار نییە ئیتر مانای ئەوە نییە لەمەسەلەیەكی وادا ناتوانێت رۆڵ بگێرێت. حزبێك بۆی هەیە دەتوانێت ئێستا بڵێت من پڕۆژەیەكم پێیە بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی گۆڕان‌و یەكێتی یان بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ دەوڵەتدا، ئەو رۆڵە حزب دەیگێڕێت قانونییش نییە، بەڵام هیچ قانونێكیش ناتوانێت رێ لەم موبادەرانە بگرێت تەنها لایەنی كێشەكان خۆیان نەبێت. لەبەر ئەوە حزبی سیاسی دەتوانێت هەموو كات رۆڵی خۆی بگێڕێت.

خه‌له‌لێکی گه‌وره‌ هه‌یه‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌حزب‌و حزبایه‌تی
*دكتۆر رێبوار حزب دەتوانێت ئەو رۆڵە بگێڕێت وەك كاك ستران باسیكرد؟
د.رێبوار وتی: خەلەلێكی گەورە هەیە لەمەسەلەی تێگەیشتنی خەڵكی ئێمە بۆ حزب‌و حزبایەتی لەكوردستاندا ئەویش ئەوەیە پێمانوایە: حزب دەبێت كاندیدی هەبێت‌و بچێتە هەڵبژاردنەوە‌و ئێمەش دەنگی پێبدەین، لەكاتێكدا وانییە هەندێك شت هەیە لەكوردستاندا زۆر خراپ گەیەنراوەتە خەڵك وەك چەمكی دەسەڵات، ئۆپۆزسیۆن، شتێكی تر زۆرباوە پێیدەڵێن پەرلەمانی حزبی، لەدنیادا سێ دەسەڵات هەیە یاسادانان‌و جێبەجێكردن‌و دادوەری، لەئەزموونی وڵاتان حزب لەحكومەتدا نییە كاتێك كاندیدی حزبێك دەبێتە وەزیر ئیتر وەزیری ئەو حكومەتەیە نەك حزبەكەی لەمەسەلەی قەزادا ئەوە هەر نابێت، بەڵام لەعیراقدا دەبینیت خەڵك لەگفتوگۆی تەلەفزیۆنیدا نووسراوە قازی‌و پەرلەمانی كە ئەمە كوفرێكی قەزائییە، پەرلەمان تەنها دامەزراوەیە كە تیایدا حزب كاردەكات لەبەرئەوە هەڵەیە پێی بڵێن پەرلەمانی حزبی، بەنموونە كاتێك لەسلێمانی یا كوردستاندا تۆ بەهەڵبژاردن یەكێتی‌و پارتی‌و گۆران‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتووت ناردۆتە پەرلەمان، بۆیە خەڵك ئەوەی كردووە بۆ ئەوەی بڵێن بڕۆن ئێوە لەناو پەرلەماندا ئەو مەبادیئانە بكەنە پڕۆژەیاسا‌و بیدە بەدەسەڵاتی جێبەجێكردن تا جێبەجێیان بكات. لەبەرئەوە پەرلەمانێك گەر حزبی نەبێت‌و حزبی تێدا نەبێت هەر بەكەڵك نایەت، ئایا ئەگەر دنیا دنیای پێشكەوتوو بێت ئێمە كێ دەنێرینە پەرلەمان هەر حزب‌و نوێنەرەكانی حزب نانێرین لەئەمریكا نوێنەرانی كۆماری‌و دیموكراتی نانێردرێت، ئێ لەكوردستانیش هەروایە لەبەرئەوە پەرلەمان شوێنی تەراتێنی مەبادئی حزبییە. من بۆیە نوێنەری حزبەكەی خۆم دەنێرم بۆ ئەوەی بەرگری لەمەبادیئەكانی من بكات ئەگەر بەرگری لێنەكات دەنگ بەحزبێكی تر دەدەم.

باشە ئەگەر لەدوای دروستبوونی حكومەت حزب رۆڵی نەمێنێت ئەی لەپەرلەمانەوە ئەو مەبادیئانەی كە حزب لەڕێگەی نوێنەرەكانیەوە دەینێرێتە پەرلەمان چییان لێدێت؟ ئەی نابێت بیكەنە بەرنامەی كار‌و پڕۆژەیاسا‌و حكومەت مولزەم بكەن بەجێبەجێكردنیان. خەڵك كە حزبێكی ئیسلامی هەڵدەبژێرێت بۆچی هەڵیدەبژێرێت؟ بۆ ئەوەی نەهێڵێت لەپەرلەماندا یاسایەك دژ بەئاینیی ئیسلام‌و بەها ئاینییەكان دەرچێت یان كاتێك خەڵك حزبێكی عەلمانی یا نەتەوەیی یا ماركسی هەڵدەبژێرێت بەهەمان شێوەیە ئێمە پێویستمان بەتەراتێنی مەبادئی حزبی هەیە لەناو پەرلەماندا.

سەبارەت بەوەی لەكوردستاندا حزب دەتوانێت رۆڵ ببینێت، ئێمە لەئەمریكا‌و ئەوروپا نین هەموو شتەكان بەدامەزراوەیی بڕوات، ئێمە ئابووریمان، سیاسەتمان، راگەیاندنمان، بیركردنەوەمان، ئەكادیمیامان تێكەڵی حزبایەتی بووە ئێستا لەعیراق‌و كوردستاندا ئەگەر پەیوەندییە حزبییەكان ئاسایی نەبن پەیوەندییە حكومیەكانیش ئاسایی نابنەوە. جاری واهەیە لەنێوان پەیوەندییە حزبیەكانیشدا پەیوەندییە شەخسییەكان باس دەكەین بۆ نموونە ئێستا زۆرجار عیراقییەكان ناڵێن گرفتەكە لەنێوان بارزانی‌و مالكیدا بووە، بۆیە پەیوەندیی كورد‌و عیراق تێكچووە. تەنانەت نەك حزب بەڵكو شەخسی ناو حزبەكانیش ئەو كاریگەرییەیان هەیە.

بەلامەوە ئاساییە كە ببینم حزبێك رۆڵ ببینێت وەكو رۆڵێكی نێوەندگیر بۆ نزیكردنەوەی تەوەجوهاتی دوو حكومەت، دوو دەسەڵات، بەتایبەتی ئەو كەسانەی كە مەرغوبن، تەماشای رۆڵی مام جەلال بكە لەپێشوودا خۆ مام جەلال سەرۆك كۆماری عیراق بوو، بەڵام بەهۆی پێگە مێژووییەكەی لەڕووی حزبییەوە لەگەڵ حزبی دەعوە‌و مەجلسی ئەعلا‌و سەدریەكان‌و سوننەكان‌و وڵاتانی عەرەبی‌و ئیسلامیدا توانیبووی تاڕادەیەكی زۆر تەوازونێكی گەورە رابگرێت لەنێوان هەرێم‌و بەغدا، بزانە بەدووركەوتنەوەی ئەو لەپڕۆسەی سیاسی چی خولقا؟ تەنها چەند سەعاتێك دوای دووركەوتنەوەی ئەو كێشەی گەورە لەعیراقدا روویانداو لەگەڵ كوردستانیش بەهەمان شێوە.

لەبەر ئەوە رۆڵی حزب لەوێدا كۆتایی نایەت كە ئێمە دەنگی پێبدەین‌و بچێتە پەرلەمان، من كاتێك حزبێك هەڵدەبژێرم موحاسەبەی دەكەم بەدوایدا دەڕۆم بزانم ئەوەی بەڵێنی پێدابووین‌و دەنگمان پێدا كردی لەپەرلەماندا؟ كردی بەبڕیار بەسەر حكومەتەوە؟ حزب رۆڵێكی گرنگی هەیە لەناو كۆمەڵگەدا كە بریتییە لەڕۆڵی هۆشیاركردنەوە، پڕۆسەی هۆشیاركردنەوە بەتەنها بەزانكۆ‌و دامەزراوە‌و ئامرازەكانی تر بەڕێوەناچێت. كاتێك ئێمە داوای دروستبوونی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكەین یەكێك لەپێكهێنەرەكانی حزبە ئەگەر حزب دوای هەڵبژاردن رۆڵی تەواو بێت لەكوێی پڕۆسەی هۆشیاركردنەوەدایە؟ هۆشیاركردنەوەی تایبەت بەمەبادیئەكانی خۆی بۆ بەرنامە‌و سیاسەتەكانی خۆی‌و كادر‌و ئەندامانی خۆی، ئێمە هەمیشە پێویستمان بەحزب هەیە ئەگەر بمانەوێت دەوڵەتێكی دیموكراسی دروستكەین.

حزب‌و گرنگیدان به‌ گه‌شه‌ی دیموکراسی
*كاك ستران تاچەند لەگەڵ ئەوەدایت حزب گەشە بەدیموكراسی دەدات؟
ستران عەبدوڵڵا وتی: هەموو جارێك دەڵێم تۆ دیموكراسیت هەبێت بەبێ حزب وەك ئەوە وایە ئاهەنگێكی هاوسەریی بكەیت، برای زاوا‌و بووك‌و خانەوادەی هەردوولای لێبێت، بەڵام بووك‌و زاوای لێ نەبێت. ئەگەر دیموكراسی بۆ ئەوەیە حزبێك یان دوان یان زیاتر بچێتە دەسەڵاتەوە مومكینە من‌و تۆ كە دەنگدەری حزبێكین بۆ مەبدەئێك بیكەین كە دەمانەوێت حزبەكەمان سەركەوێت. چونكە مەبدەئ بەبێ بەرژەوەندی سەرناكەوێت، بۆیە حزب زۆر گرنگە هەردوو مەبادئی‌و بەرژەوەندی كۆكردۆتەوە، حزب بەبێ بەرژەوەندی بەبێ مەبادئی وەكو كۆمپانیایەكی بازرگانی وایە، بەڵام لەهەمانكاتدا حزب بەبێ بەرژەوەندی وەكو رێكخراوێكی تەبشیری مەسیحی وایە، چونكە هەڵپە بۆ هیچ شتێك ناكات، حزبی سیاسی لەچیدا دەور دەگێڕێت بۆ دیموكراسی بەڕای من هەموو حزبێك هەتا بەرگری لەخۆی بكات گەشە بەدیموكراسی دەدات زۆر كەس لەكوردستان بەهەڵە لەم شتە تێدەگەن زۆر تەیاراتی سیاسی هەیە لەناو حزبەكاندا شاباش بۆ حزبەكانی تر دەكەن، ئەمە هەڵەیە هەتا تۆ پێداگری لەسەر بەرژەوەند‌و بیركردنەوەی حزبەكەی خۆت بكەیت دیموكراسی گەشە پێدەدەیت، چونكە ئەو كەسەی دەنگ دەدات دەچێتە ماڵەوە ئەگەر سیستمێكی چاودێری نەبێت تابزانێت چەندە ئامانجەكانی جێبەجێكردووە ئەوەی عادل باخەوان پێیی دەڵێت واز لە سیاسەتمەدار نەهێنێت چوار ساڵ كاربكات‌و دواتر بچیتەوە بۆ لای بەڵكو ئەگەر بەردەوام چاودێری بكەیت لێی بپرسیتەوە بەشێوازی جیاجیا لەڕێگەی حزبەوە یا رێكخراو ‌و گرووپەكانی فشارەوە تاڕادەی داواكردنی هەڵوەشانەوەی حكومەت.

ئەمانە هەمووی راستە، بەڵام گرنگترین چاودێر بەسەر دیموكراسیەوە حزبی سیاسییە، چونكە حزبی سیاسی لەبەرئەوەی بەرژەوەندی هەیە رێگە نادات پڕۆسەی دیموكراسی بشێوێت، بۆ نموونە حزبی ئەلف لەدەسەڵاتدایە ئەگەر تەجاوزاتی دیموكراسی‌و قانونیش بكات، رەنگە هاووڵاتییەكی ئاسایی هەستی پێنەكات، بەڵام حزبی مونافیسی هەستی پێدەكات دەینووسێت قەیدی دەكات بۆی هەڵدەگرێت یان رۆژانە پێی دەكوتێتەوە، من‌و تۆ گەر ئەندام بین لەحزبێكدا چاودێری حزبی بەرامبەرمان دەكەین ناهێڵین بەرەو دیكتاتۆریەت بڕواو بەوە گەشە بەپڕۆسەی دیموكراسیش دەدەین، چونكە ئێمە هەمیشە مونافسێكی موعتەبەرین بۆ ئەو حزبە ئەگەر وانەبێت حزب كورت دەبێتەوە بۆ رێكخراوی كۆمەڵی مەدەنی كە ئامانجێكی دیاریكراوی هەیە، نموونە رێكخراوێكمان هەیە دەیەوێت قانونێك دەرچێت توندوتیژی بەرامبەر ژن نەمێنێت كە قانونێك دەرچوو مەنعی توندوتیژی دژ بەژنانی كرد ئەم رێكخراوە لێرەدا وەزیفەكەی كۆتایی پێدێت، ئیتر هەقی نییە توندوتیژی دژی پیاوان هەبێت یان دژی منداڵ هەبێت یا كرێكاران، چونكە ئەو وەزیفەكەی دیاریكراوە، بەڵام حزب كۆتایی نایەت، بۆیە هەمیشە ئەركی تازە بۆ خۆی دروست دەكات ئەمڕۆ خەبات دەكات بۆ رزگاری نیشتمانی سبەی دەیكات بۆ دیموكراسی دواتر بۆ قانونێك بەبەردەوامبوونی حزب دەتوانین گەورەترین گەشە بەدیموكراسی بدەین. خاڵێكی تر هەیە ئەویش ئەزموونی پەرلەمانە كە لووتكەی پڕۆسەی دیموكراسییە ئەگەر حزبی سیاسی زۆرینەی پەرلەمانەكانی وڵاتان پێكنەهێنن دووچاری دیاردەیەك دەبین كە پێی دەوترێت چەتەی سیاسی كۆمەڵە خەڵكێك دێن دەنگدەر ئەخەڵەتێنن ئەڵێن دەنگمان بدەنێ وادەكەین‌و ئەوە دەكەین، بەناوی شەخس‌و رەوتی سەربەخۆوە دەچنە پەرلەمانەوەو ئەو ئامانجانە جێبەجێ ناكەن كە بەڵێنیانداوە، بەڵكو دەسەڵات بەكاردەهێنن بۆ دەوڵەمەند بوون بۆ بەرژەوەندییەكی تایبەت دوای كەس نییە موحاسەبەیان بكات، بەڵام حزبی سیاسی بارەگای هەیە شوناسی هەیە دەناسرێتەوە خەڵك دەتوانێت موحاسەبەی بكات‌و دەتوانێت جاری داهاتوو دەنگی نەداتێ، بەڵام ئەو كەسانەی بەناوی حزبەوە ناچن‌و عینوانێكی دیار‌و ناسراویان نییە كەس نازانێت چۆن موحاسەبەیان بكات، بەڵام ئەگەر لەحزبێكدا بین حزبەكە لێمان قبوڵ ناكات، چونكە دەبیتە هۆی دۆڕاندنی ئەو حزبە لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوودا دیموكراتەكان لەئەمریكا لەخولێكدا هەڵبژاردنیان دۆڕان لەبەر ئەوەی كلینتۆن فەزیحەیەكی كردبوو، بۆیە حزبی سیاسی گرنگە چونكە پڕۆسەی لێپرسینەوە هەمیشە لەبەردەمیدا كراوەیە، جا لێپرسینەوەی ناوخۆ بێت یا حزبی تر لەپەرلەمان یا رای گشتی‌و جەماوەر.

شتێک نییه‌ ناوی دیموکراسی بێت به‌بێ حزب
د.رێبوار وتی: بەقەناعەتی من شتێك نییە ناوی دیموكراسی بێت بەبێ بوونی حزب، ئەوەش یەكسانە بەڕۆڵ‌و كاریگەری ئەو حزبە لەسەر كۆی چالاكی سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەڵایەتی ئەو حزبە لەكۆمەڵگەدا، لەدنیادا نموونەیەكی دیموكراسیمان نییە بەبێ حزب، لەبەرئەوە ناكرێت لەكوردستاندا بەهیچ شێوەیەك باس لەمەسەلەی جێگیربوونی پایەكانی دیموكراسی بكەین، بەردەوامبوون‌و پێشخستنی دیموكراسی بكەین بەبێ بوونی یەكەیەكی گرنگی وەك حزبی سیاسی، هیچ نموونەیەكی وامان نییە لەدنیادا دیموكراسی ئیستغنای لەحزب كردبێت یا بڵێت من حزبم ناوێت، بەپێچەوانەوە یەكێك لەگلەییەكانی ناوخۆ‌و مۆدێلی ئەمریكا ئەوەیە كە لەهەڵبژاردندا هەر دوو حزب منافەسە دەكەن لەكاتێكدا لەبەلجیكا لەفەرەنسا چەندین حزب منافەسە دەكەن، هەمان گلەیش لەنموزەجی بەریتانیا هەیە كە هەر دوو حزب منافەسە دەكەن، چونكە هەندێك پێیانوایە تا ژمارەو كوالیتی حزبەكان زۆرتر بێت ئەوا زیاتر دەتوانیت باس لەبوونی دیموكراسی بكەیت، بۆیە لەكوردستاندا بڵێن لەبەرئەوەی حكومەت‌و پەرلەمان دروست بوو ئیتر دەبێت حزب بچێتە ناو سورێكی مت بوونەوە‌و شەش مانگ پێش هەڵبژاردنی داهاتوو دەركەوێتەوە‌و قسەم بۆ بكات، ئەوە ناتوانێت هیچ لەدۆخەكە بگۆڕێت، حزب دەبێت بەدرێژایی پڕۆسەی حوكمڕانیكردن ئاگای لەبەڕێوەچوون بێت، ئاگای لەیاسادانان بێت ئاگای لەوەبێت كە خەڵك لەو كۆمەڵگەیە بەقۆناغێكی نوێوە هۆشیار دەكرێتەوە.

له‌ناوبردنی حزب چاره‌سه‌ر نییه‌
*دوا پرسیارم بۆ هەردووكتان راتان چییە لەسەر ئەو قسەیەی هانا ئارنێت كاتێك دەڵێت «سیاسەت خەم خواردنە لەجیهان»، ئەی حزب وەک كاراكتەرێكی سەرەكی سیاسەت خەم خواردنە لەچی؟
ستران وتی: ئەو لەئەوروپاوە سەیری مەسەلەكان دەكات، مادەم وڵاتێكی ئەوروپی رۆڵێكی گرنگی هەیە لەسیاسەتی جیهانی، بەهەمان شێوە حزبێكی ئەوروپیش هەمان رۆڵی هەیە، من دەڵێم نەك هەر جیهان لانیكەم بۆ وڵاتەكەی خۆت بەبێ بوونی حزبایەتی ناتوانیت دیموكراسی پراكتیك بكەیت، ئەگەر خەڵك گلەییەكیان هەبێت لەحزبایەتی ناتوانن چارەسەری بكەن بەلەناوبردنی حزب‌و حزبایەتی، بەڵكو دەبێت بەسەروەركردنی حزب چارەسەری بكەن بەوەی كە بەحزبەكان بڵێیت بچۆ ژێر ئەو پێوەرانەی كە دكتۆر باسیكرد بۆ ناسینەوەی حزب، بۆیە گەر تۆ بتەوێت چارەسەری كەموكورتییەكانی حزبایەتی بەسەروەركردنی حزب دەبێت تۆ بەخەڵك دەڵێیت حزب ئەمەیە گەر جەنابت ئەم تایبەتمەندییانەت تێدایە ئەوە حزبیت ئەمەت نییە فەرمو وردەوردە لەم پێوەرانە نزیك بەرەوە، بەڵام حزبێك یەك پێوەری هەبێت كە ئەویش هەڵگری ناوی حزبە دەبێت بەسەروەركردنی مەفهومی حزبایەتی محاسەبەی بكەیت.
لەوڵاتی ئێمە لەكوردستان‌و عیراقیشدا جۆرێك مەیل هەیە بۆ ئیئتیلافكردنی بێ ناوەڕۆكی حزبی یان ئیئتلافاتێك كە بەجۆرێك لەجۆرەكان رۆڵی حزب كەم دەكاتەوە، ئەمەش هەر مەترسییە لەسەر پڕۆسەی دیموكراسی، لەعیراقدا دوو سێ ئیئتیلاف هەبوو وەك ئیئتیلافەكەی دەوڵەتی قانون كە حزبی دەعوە‌و حزبەكانی تری پوكانەوە ئیئتیلافەكەی عەلاوی بەهەمان شێوە حزبی ویفاقی پوكانەوە، من رام وایە بۆ ئەوەی دیموكراسی زیاتر بچەسپێت زۆر گرنگە حزبەكان بەعینوان‌و خەسڵەتی خۆیانەوە دەركەون نەك بەناوی ئیئتیلافاتی ترەوە، چونكە بەو جۆرە حزب دەپوكێتەوە‌و دیموكراسی زیان دەكات‌و خەڵكانێك دەچنە ناو پڕۆسەی حوكمڕانی كە ناسنامەیەكیان نییە تا تۆ سبەینێ محاسەبەیان بكەیت، دەركەوتنی حزبیش بەناوی خۆیەوە زۆر گرنگە بۆ دەروون حزبی حزبەكە خۆشی، حزبی سیاسی ئەگەر پێوەرەكانی ئەوە بێت لەگەڵ هەندێك پێوەری تری ناوخۆیی كە قانونی ئەحزاب دیاری دەكات، حزب هەیە بەشداری گەشەپێدانی دیموكراسی دەكات كەچی لەناوخۆی خۆیدا دیموكراسی نییە شێوازی هەڵبژاردنی سەركردایەتییەكانی كۆنگرەكانی ئۆرگانەكانی دیموكراسی نییە، جا حزبێك لەناوخۆیدا نەتوانێت مومارەسەی دیموكراسی بكات بێگومان چۆن دەتوانێت لەناو كۆمەڵگەدا بیكات.

حزب ده‌توانێت پێکهێنه‌رێکی باش بێت
د.رێبوار وتی: مادام حزب دەتوانێت توانای كۆكردنەوەی روئیای خەڵكی هەبێت لەناو خۆیدا‌و خەڵكێك وەكو جەماوەر رابكێشێت‌و رای ئەو خەڵكە بەرامبەر مەبادیئەكانی بكاتە رایەكی ئیجابی، بەدڵنیاییەوە دەتوانێت پێكهێنەرێكی باشیش بێت بۆ بەڕێوەبردنی ئەو وڵاتە ئیتر ناوی دەنێیت خەمخۆری یان هەر شتێكی تر، چونكە سیاسەتكردن لەدەرەنجامدا نوێنەرایەتی خەڵكانێك دەكات كە باوەڕیان بەو پڕەنسیپ‌و مەبادیئانە هەیە كە ناردوویانەتە ئەوێ لەكوردستانیشدا من پێموایە ئێمە پێویستمان بەچاو خشاندنەوە هەیە لەسەر شێوازی حزبایەتیكردن لەسەر مەفهومی حزبایەتی دەبێت دوو شت لەیەك جیابكەینەوە، رەخنەگرتن لەئەدای حزب‌و حكومەت‌و كەموكورتییەكان‌و گرنگی بوونی حزب لەكۆمەڵگەدا، شتێكی زۆر گرنگ هەیە ئێمە ئێستا باجەكەی نادەین دواتر ئەم مەسەلەیە دەردەكەوێت لەسەر گەیاندنی هەندێك چەمكی حزبی بوون‌و گۆڕانكاریكردن، ئێمە ناتوانین تاسەر بەخەڵك بڵێین حزب خراپە ناشیرینە یان حزبایەتیكردن نەفامێتییە، بەڵام خۆمان بەدیلێكی بۆ بدۆزینەوە كە هەمان شت بێت لەژێر ناوێكی تردا، شتێكی مەترسیدارە بەنەوەی ئەمڕۆ بڵێیت هەر شتێك ناوی حزب بوو تۆ دوای مەكەوە، بەڵام وەرە دوای من بكەوە منیش هەمان شتم هەیە بەس ناوەڕۆكی جیاوازە.

PUKmedia  له‌ كوردستانی نوێ-وه‌