توركیاو داعش؛ زه‌واجی عورفی؟ ‌

خالد سلێمان‌

دوای داگیركردنی موسڵ، كه‌ داعش رۆژی 16/6/2014 په‌لاماری ته‌له‌عفه‌ر-ی توركمانی شیعه‌ نشینی داو كوشتن و بڕینی دژی دانیشتووانه‌كه‌ی ده‌ستپێكرد، چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ ده‌كرا توركیا بێته‌ ده‌نگ، به‌ڵام سێ رۆژ پێش ئه‌و رووداوه‌، واته‌ له‌ڕۆژی 11/6/2014 چه‌كداره‌كانی ئه‌بوبه‌كر به‌غدادی دیپلۆماته‌كانی كونسوڵگه‌ریی ئه‌و وڵاته‌یان ده‌ست به‌سه‌ر كردبوو، بۆیه‌ چاوه‌ڕوانی له‌هاتنه‌ ده‌نگی حكومه‌ته‌كه‌ی ئه‌وسای ئه‌ردۆگان (ئێستا داود ئۆغڵو سه‌رۆك حكومه‌ته‌)، بژارده‌یه‌كی به‌هێز نه‌بوو. ژماره‌یه‌كی به‌رچاو له‌ چاودێران و زانیاری رۆژنامه‌نووسان هۆكاری بێده‌نگبوون له‌وه‌دا ده‌بیننه‌وه‌، به‌ڵام هۆكاری تر زۆرن.
هاوینی 2012 له‌غازی عه‌نتابه‌وه‌ نزیكه‌ی 600 چه‌كداری جیهادی كه‌ له‌لیبیاوه‌ بۆ توركیا گواسترابوونه‌وه‌، ره‌وانه‌ی سوریا كران. ئه‌م هه‌واڵه‌ له‌ڕۆژی ٢٧/٧/٢٠١٢ له‌سایتی (قچایا مركزیه‌)ی ئیسرائیلیدا بڵاوكرایه‌وه‌و تیایدا ئه‌وه‌ ده‌ستنیشانكرابوو له‌سه‌رۆك وه‌زیرانی توركیا ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان ئاگای له‌گواستنه‌وه‌ی چه‌كداره‌كانی «قاعیده‌» له‌لیبیاوه‌ بۆ سوریا له‌ڕێگای وڵاته‌كه‌یه‌وه‌ بووه‌، به‌ڵام ئه‌و ده‌مه‌ هه‌واڵه‌كانی «به‌هاری عه‌ره‌بی» به‌سه‌ر هه‌موو رووداوێكدا زاڵبوون و هه‌ر شتێكی دژه‌-ئاراسته‌ی ئه‌و «به‌هاره‌» ده‌چووه‌ خانه‌ی پارێزگاریكردن له‌سته‌مكارییه‌وه‌.
راهێنانی چه‌كدارانی داعش له‌توركیا
دوای دوو ساڵ له‌و رووداوه‌، كه‌ناڵێكی ته‌له‌فزیۆنی ئه‌ڵمانی (ئا ئار دێ) بۆمبێك له‌ناو میدیای توركیدا ده‌ته‌قێنێته‌وه‌و له‌ڕاپۆرتێكدا باس له‌ڕاهێنانی چه‌كدارانی داعش له‌توركیادا ده‌كات. زۆری پێناچێت، رۆژنامه‌ی «ته‌ره‌ف»ی توركیش له‌لاپه‌ڕه‌ی یه‌كه‌میدا له‌ڕۆژی ١١ی ئه‌م مانگه‌دا باس له‌تیماركردنی چه‌كدارانی داعش له‌نه‌خۆشخانه‌كانی وڵاته‌كه‌دا ده‌كات. رۆژێك دواتر ئه‌حمه‌د عه‌لی داود ئۆغڵو نوێنه‌ری ئه‌نتاكیا كه‌ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر سنووری سوریا له‌لیستی جه‌هه‌په‌ كه‌ پارتێكی كه‌مالیستی ئۆپۆزسیۆنه‌ له‌په‌رله‌مانی توركیا، بۆ رۆژنامه‌ی (لۆفیگارۆ)ی فه‌ره‌نسی ده‌ڵێت: «چه‌كداره‌كان به‌ به‌رده‌وامی له‌سنووری توركیاوه‌ ده‌ڕۆنه‌ سوریا، به‌شێنه‌یی، ئێستا به‌شێوازی كه‌مێك شاراوه‌تر له‌سنوور ده‌په‌ڕنه‌وه‌». داود ئۆغڵو له‌قسه‌كانیدا بۆ رۆژنامه‌ فه‌ره‌نسییه‌كه‌ به‌رده‌وامده‌بێت و ده‌ڵێت: «ئۆتۆمبێلی بارهه‌ڵگرمان بینی كه‌ شكی ئه‌وه‌ی لێده‌كرێت یارمه‌تی بۆ جیهادییه‌كان ده‌گوازێته‌وه‌و به‌شێوازی نهێنی له‌نیوه‌شه‌ودا له‌شارۆچكه‌ی بوكوڵمه‌ز-ی سه‌ر سنووره‌وه‌ ده‌چنه‌ ناو سوریاوه‌. ئه‌و پێی وایه‌ قه‌ده‌غه‌كردنی بوونی چه‌كداره‌كان له‌ناو ئه‌م شارۆچكه‌یه‌دا له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانه‌وه‌و كۆنتڕۆڵكردنی سنووره‌كان ته‌نها خۆڵكردنه‌ چاوی خه‌ڵكه‌و هیچی تر، چونكه‌ ئه‌وانه‌ی ده‌گیرێن «یه‌كسه‌ر له‌لایه‌ن لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانه‌وه‌ به‌ره‌ڵا ده‌كرێن». (لۆفیگارۆ ١٢/٠٩/٢٠١٤).
هه‌ر له‌م میانه‌یه‌دا له‌م رۆژانه‌ی پێشوودا ئاژانسی ئه‌نادۆڵ و رۆژنامه‌كانی وه‌ك یه‌نی شه‌فه‌ق و رادیكاڵ باسیان له‌م گۆڕانكارییه‌ ئه‌منی و سیاسییانه‌ له‌توركیا ده‌كه‌ن و بابه‌تی توركیاو داعش له‌وڵاته‌كه‌دا بۆته‌ مانشێتی میدیاكان و رای گشتی. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ كه‌ حكومه‌تی توركیا نه‌چووه‌ ناو به‌ره‌ی جیهانیی دژی داعش و هه‌ڵوێستی جیاوازی بوو له‌و (١٠) وڵاته‌ عه‌ره‌بییه‌ی بڕیاریاندا له‌به‌ره‌ی رۆژئاوادا بن دژی تیرۆر، به‌ڵام له‌وه‌ گرنگتر له‌م هه‌ڵوێسته‌ی حكومه‌ته‌ ئیسلامییه‌كه‌ی توركیادا رێگه‌ نه‌دان بوو بۆ گواستنه‌وه‌ی چه‌ك و كه‌لوپه‌لی سه‌ربازی بۆ هێزی پێشمه‌رگه‌و چالاكی گواستنه‌وه‌ی ته‌نها له‌كاری مرۆییدا چڕ كرده‌وه‌.
توركیا له‌پێناوی چیدا ئه‌مه‌ ده‌كات؟
زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌ی سیاسی و ئه‌منی ناو وڵاته‌كه‌ خۆی و ناوچه‌كه‌و ته‌نانه‌ت ناوه‌نده‌ ئه‌وروپییه‌كانیش پرسیاری ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن، توركیا له‌ پێناوی چیدا ئه‌مه‌ ده‌كات؟. ئه‌و زانیارانه‌ی له‌زاری به‌رپرسانی توركیاوه‌ ده‌گاته‌ میدیاكان، به‌تایبه‌تیش میدیاكانی رۆژئاوا، ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ توركیا دوو ترسی هه‌یه‌ له‌چوونه‌ ناو به‌ره‌ی شه‌ڕ دژی داعش، یه‌كه‌میان په‌یوه‌سته‌ به‌ژیانی ئه‌و دیپلۆماتانه‌ی كونسوڵگه‌ریی وڵاته‌كه‌ كه‌ له‌ده‌ستی داعشدان، له‌هۆكاری دووه‌مدا باس له‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ له‌ساڵی (٢٠١٢)ه‌وه‌ گروپه‌ ئیسلامییه‌ جیهادییه‌كان به‌وه‌وه‌ نه‌وه‌ستاون توركیا بكه‌نه‌ پردی په‌ڕینه‌وه‌ بۆ سوریا، به‌ڵكو شانه‌ی نووستوویان داناوه‌و ده‌سه‌ڵاتدارانی وڵاته‌كه‌ ترسی گه‌وره‌یان هه‌یه‌ دژی هه‌ر به‌شداریكردنێكی توركیا له‌به‌ره‌ی جیهانیدا دژی تیرۆر ده‌ست بده‌نه‌ كاری تیرۆریستی و توندوتیژی.
له‌پاڵ ئه‌م دوو هۆكاره‌دا، به‌كه‌مێك شه‌رمه‌وه‌ باس له‌هۆكاره‌كانی تر ده‌كرێن كه‌ نه‌ك ته‌نها كه‌متر نین، به‌ڵكو كاریگه‌رترو سه‌ره‌كیترن، ئه‌وانیش به‌بێ كاتیگۆری كردنیان و پله‌ یه‌ك و دوو، لێدانی پڕۆژه‌ی سیاسیی كورده‌ (په‌یه‌ده‌) له‌ڕۆژئاوا. توركیا له‌و باوه‌ڕه‌دا نه‌بوو له‌ناو دیمه‌نی سیاسیی سوریادا كورد له‌ هه‌موو هێزه‌كانی تری وڵاته‌كه‌ رێكخراوترو به‌هێزتر بێت و بتوانێت له‌ناو فه‌وزای سیاسی و ئه‌منیدا كه‌ به‌مشێوه‌یه‌ی ئێستا ده‌بینرێت، خۆی بگرێته‌وه‌و چوارچێوه‌ی ئیداره‌دانێكی خۆبه‌خۆیی دیار له‌په‌نای فه‌شه‌لی پێكهاته‌كانی تری سوریادا پیشان بدات.
خه‌ونی ئیسلامییه‌كانی توركیا
هۆكارێكی تر له‌یارمه‌تیدانی هێزه‌ جیهادییه‌كان له‌لیبیاو سوریا-له‌عیراقیشدا به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ- خه‌ونی ئیسلامییه‌كانی توركیایه‌ بۆ پێشه‌وایه‌تی له‌جیهانی ئیسلامیدا له‌ڕێگه‌ی «به‌هار»ێكه‌وه‌ كه‌ له‌نیوه‌ وه‌رزه‌كه‌دا كۆتاییهات، تیایشیدا كردنه‌وه‌ی بازاڕێكی فراوان به‌سه‌ر ئابووری توركیادا كه‌ له‌سه‌رده‌می «دادو گه‌شه‌پێدان»دا گه‌شه‌یه‌كی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه‌ بینی. خه‌ونه‌كه‌ زیاتر له‌وه‌دا له‌نگه‌ری گرتبوو رووداوه‌كانی سوریا زوو كۆتاییان پێبێت و «ئیخوان موسلیمین» بگه‌نه‌ ده‌سه‌ڵات و سنووری وڵاته‌كه‌ له‌به‌رده‌م بازاڕی توركیادا بكرێته‌وه‌و ببێته‌ ده‌رگایه‌كی گه‌وره‌ به‌سه‌ر هه‌موو جیهانی عه‌ره‌بیدا.
هۆكارێكی تر، یان با بڵێین گۆشه‌یه‌كی تر له‌ خه‌ونی توركیای «دادو گه‌شه‌پێدان» راكێشانی به‌ڕه‌ی ژێر پێی ژینگه‌ ته‌قلیدییه‌كه‌ی سوننه‌ی جیهانی ئیسلامی بوو كه‌ له‌ڕووی ره‌مزی و ئابوورییه‌وه‌ له‌ژێر ركێفی شانشینی سعودیه‌دایه‌. كاتێكیش ئه‌م شانشینه‌ پشتگیری نوخبه‌ی عه‌سكه‌ریی میسری كرد له‌كۆتاییهێنان به‌حوكمی ئیخوان موسلیمین، چوارچێوه‌ی خه‌ونه‌كه‌ی ئیسلامییه‌كانی توركیا زیاتر روون بۆوه‌.
هه‌مووان دژی هه‌مووانن
به‌ڵام هه‌موو ئه‌مانه‌ پێچه‌وانه‌ بوونه‌وه‌، لیبیا گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ نه‌خشه‌ی شه‌ڕی خێڵ و توندڕه‌وی ئایینی و هه‌مووان دژی هه‌مووانن، میسر به‌هۆی فه‌شه‌لی ئیخوان و خستنه‌گه‌ڕی فه‌لسه‌فه‌ی حوكمڕانی «قوتبیزم»ه‌وه‌، گه‌ڕایه‌وه‌ ده‌ستی عه‌سكه‌ر، سوریا بوو به‌گۆڕستانی به‌هاری عه‌ره‌بی و ده‌ركه‌وتنی هێزی فاشیزمی ئایینی وه‌ك داعش و به‌ره‌ی نوسره‌و ئه‌حرار شام، تونس-یش له‌به‌ر هۆكاری زۆر مه‌رامه‌كانی «دادو گه‌شه‌پێدان» جێبه‌جێناكات، یه‌كێك له‌وانه‌ بازاڕی ئه‌و وڵاته‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ئه‌وروپاوه‌ نه‌ك رۆژهه‌ڵات، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ئه‌زموونی بزووتنه‌وه‌ی نه‌هزه‌ به‌سه‌رۆكایه‌تیی راشد غه‌نوشی نه‌بووه‌ ئه‌لته‌رناتیڤ و له‌ژێر پاڵتۆكه‌یدا سه‌له‌فی و جیهادییه‌كان خۆیان حه‌شارداوه‌.
ئیسلامییه‌كانی توركیا، نه‌ك جیهانی سوننه‌، به‌ڵكو قه‌ته‌ر-یشیان به‌ده‌ست نه‌هێنا كه‌ به‌شیری چه‌ور جیهادییه‌كان په‌روه‌رده‌ ده‌كات و له‌كۆتاییشدا چووه‌ ناو به‌ره‌ی رۆژئاواوه‌ دژی تیرۆر، ئیخوانی سوریا كه‌ خاڵێكی پشت ئه‌ستووری ئه‌وان بوون، كاریگه‌ریی له‌ژێر هه‌ژموونی داعش و نوسره‌و ئه‌حرار شام-دا نه‌ما، نه‌وتی لیبیا نه‌ك تینوێتی كۆمپانیاكانی ئه‌وانی نه‌شكاندووه‌، به‌ڵكو له‌خه‌ونه‌ ئابوورییه‌ زه‌به‌لاحه‌كه‌ كراوه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌. ئه‌وه‌ی به‌لای توركیاوه‌ دیارو ئاشكرایه‌، زه‌به‌لاح بوونی هه‌موو ئه‌و چه‌كدارانه‌یه‌ وا وه‌ك منداڵی بێ خاوه‌ن له‌لیبیاوه‌ ده‌گواسترانه‌وه‌ بۆ غازی عه‌نتاب و ئورفه‌ و بوكوڵمه‌ز و له‌وێوه‌ بۆ سوریا، به‌شێوه‌یه‌ك ئێستا كۆنتڕۆڵكردنیان نه‌ك له‌ڕه‌قه‌و حه‌له‌ب و موسڵ، به‌ڵكو له‌ ناو شاره‌كانی توركیاشدا زه‌حمه‌ته‌و جگه‌ له‌ هه‌موو هۆكاره‌كانی تر كه‌ باسده‌كرێن، ترسی شانه‌ی نووستوو وه‌ك ترسه‌ له‌زه‌واجێكی عورفی كه‌ فه‌زیحه‌ی گه‌وره‌ی له‌دوایه‌.


خالد سلێمان‌